مروری بر رویدادهای عکاسی ایران در سال ۹۱

      در سالی که شاهد ۱۷۰ سالگی ورود عکاسی به ایران بودیم افزایش شدید بهای دوربین و تجهیزات عکاسی، ممنوعیت حضور عکاسان ایرانی در برخی مسابقات بین‌المللی، کسب سه جایزه‌ به طور همزمان از ورلدپرس فتوی ۲۰۱۳، برگزاری دوسالانه‌ی دوازهم و برنامه‌ی «ده روز با عکاسان ایران»، ادامه‌ی داستان تکراری اکسپوهای ناموفق داخلی، تداوم حضور عکاسان ایرانی مقیم خارج از کشور در حراجی‌های بین‌المللی و کسب چندین جایزه از مسابقات بین‌المللی همگی نشان از سپری شدن سالی پر فراز و نشیب برای عکاسی ایران دارند. به رسم یادداشت سال گذشته در ادامه مروری می‌کنیم بر مهمترین رخدادهای عکاسی کشور در سال ۱۳۹۱ خورشیدی.

   در ادامه‌ی روندی که از زمستان ۹۰ آغاز شده بود طی سال گذشته و در چندین مقطع ارزش ریال در برابر دلار کاهش یافت. در نتیجه افزایش چشمگیر قیمت دلار، نوسان‌های ناشی از بی‌ثباتی بازار و خروج نام این لوازم از فهرست کالاهای مشمول دریافت ارز دولتی برای واردات نهایتا موجب افزایش شدید قیمت دوربین و تجهیزات عکاسی شد چرا که این لوازم تقریبا به طور کامل متکی به واردات از خارج از کشور هستند. لذا با شوک محسوس ناشی از افزایش قیمت‌ها عکاسان ایرانی برای خرید لوازم جدید یا تعویض و ارتقای ابزار کاری خود در سال ۹۱ مجبور به پرداخت هزینه‌های بیشتری شدند.

    این قضیه به خصوص به کسانی که قصد شروع یادگیری عکاسی را داشتند فشار دوچندانی در ابتدای مسیر وارد نمود که تاثیرات آن به روشنی در آموزشگاه‌ها و حتی دانشکده‌های عکاسی دیده می‌شد. همچنین با بالا رفتن نرخ برابری دلار و سایر ارزهای خارجی در برابر ریال ایران عکاسان تمایل کمتری برای شرکت در مسابقات خارجی عکاسی که نیازمند پرداخت هزینه‌ی شرکت هستند نشان دادند.

     گالری‌‌های حرفه‌ای عکاسی در تهران سال گذشته‌ی خورشیدی را با افتتاح همزمان سه نمایشگاه عکس در تاریخ ۱۸ فروردین‌ماه از نادر داوودی، محسن یزدی‌پور و ابراهیم خادم‌بیات آغاز کردند. همچنین در طی سال ۹۱ شاهد برپایی نمایشگاه‌های دیگری از عکاسان نام آشنایی چون مهران مهاجر، مهدی مقیم‌نژاد، گوهر دشتی، علیرضا فانی، ابراهیم حقیقی، نیوشا توکلیان، کیارنگ علایی و عباس کوثری هم بودیم. 

   البته عنوان جنجالی‌ترین رویداد نمایشگاهی سال نصیب نمایشگاه آزاده اخلاقی با نام «به روایت یک شاهد عینی» شد که در روزهای پایانی سال به میزبانی و تهیه‌کنندگی گالری محسن برگزار شد. آخرین نمایشگاه سال هم مربوط به عکس‌های عباس کیارستمی بود که چهارم اسفندماه ۹۱ همزمان با افتتاح گالری بوم گشایش یافت و تا اواخر فروردین‌ماه جاری نیز ادامه خواهد داشت. 

   در سالی که کاهش ارزش ریال در برابر دلار سبب افزایش شدید بهای کاغذ و چاپ در سراسر کشور شد حوزه‌ی چاپ و نشر کتاب‌ها و مجلات مرتبط با عکاسی نیز از این آسیب در امان نماند و کتاب‌های عکاسی و برخی مجلات مرتبط منتشر شده در این سال با افزایش قیمت و گاهی حتی با عدم تجدید چاپ روبرو بودند. برخی عکاسان نیز که قصد داشتند با هزینه‌ی شخصی یا با کمک اسپانسر اقدام به انتشار کتاب‌های عکسشان بکنند با افزایش و نوسان شدید قیمت‌ها از این کار صرف‌نظر کردند.

   البته با وجود تمام این مشکلات صنعت و چاپ و نشر آثار مرتبط با عکاسی در سال ۹۱ اگرچه با سرعت کمتر ادامه یافت. چاپ آثاری چون «درآمدی بر نظریه‌های عکاسی»، «نمادهای عکاسی قرن بیستم»، «عکاسی زیر آتش»، «تزهایی در باب عکاسی تاریخ»، «سال سی»، «آن سوی دوربین»، «چشم نوشته‌ها» و «تیر عکاسانه» و تجدید چاپ کتاب‌هایی چون «در جهت عکس»، «ماهیت عکس‌ها»، «زبان عکس»، «زیبایی در عکاسی» و «مبانی زیباشناسی» در کنار آثار ارزشمندی چون «عکاسی» از استیو ادواردز و «هنر و عکاسی» از آرون شارف از رویدادهای قابل ذکر حوزه‌ی نشر کتاب‌ عکاسی در سال ۹۱ بود.

    همچنین در این سال «سایت عکاسی» برای نخستین بار اقدام به راه‌اندازی بخش ویژه‌ای مختص خرید کتاب‌ها و مجلات عکاسی به صورت آنلاین نمود که تاکنون با استقبال خوب مخاطبان روبرو شده است. 

 عکاسان ایرانی در سال ۹۱ همچون چند سال اخیر روند رو به رشد حضور در نمایشگاه‌های انفرادی و گروهی عکاسی در گالری‌ها و موزه‌های معتبر در سراسر جهان را ادامه دادند. نمایشگاه گروهی «چشم‌اندازهای ایرانی» در لندن، حضور نیوشا توکلیان در نمایشگاه گالری امپتی کوارتر دبی، راه‌یابی گوهر دشتی به جشنواره‌ی Images سوئیس، نمایشگاه عکس «نوری از خاورمیانه» در لندن، نمایشگاه گروهی عکاسان ایرانی در اتاوا، حضور مجید سعیدی در نمایشگاه گالری Noorderlicht هلند، اکسپوی هنر تجسمی گالری کوئین تورنتو، چیدمان صادق تیرافکن در موزه‌ی هنرهای اسلامی قطر، نمایشگاه مجازی «فراسوی خیال و واقعیت»، دومین جشنواره‌ی «شش هفته با هنر ایرانی» در کانادا، نمایشگاه «عکاسی معاصر در ایران» در لیون، نمایشگاه انفرادی مجید کورنگ بهشتی در گالری ایام دبی، حضور شادی قدیریان در نمایشگاه گروهی عکس در سیاتل، راه‌یابی حسین فاطمی به نمایشگاه هفتمین جشنواره‌ی عکس «چوبی ملا» در بنگلادش، نمایشگاه انفرادی میترا تبریزیان در نیویورک، جشنواره‌ی هنری Focus Iran در فرانسه، نمایشگاه «جنسیت و آشکاری در عکاسی معاصر ایران» در تورنتو، دو رویداد گروهی عکاسی در پاریس و سیدنی، نمایشگاه Unexposed در بروکسل از جمله‌ی این موارد بودند.

شمار بالای فراخوان‌های عکاسی

در سال ۹۱ هم مانند سال پیش از آن عکاسی کشور شاهد انتشار تعداد زیادی فراخوان مسابقات و نمایشگاه‌های عکاسی بود. نگارنده باز هم در پیگیری این مساله به نام ۶۲ فراخوان مسابقه و جشنواره‌ی عکاسی سراسری برخورد که یا تمام فرایند برگزاری یا حداقل بخشی از آن در سال ۹۱ انجام پذیرفت. مسلما با در نظر گرفتن سایر مسابقاتی که به صورت استانی یا منطقه‌ای برگزار شده‌اند این آمار با افزایش قابل ملاحظه‌تری هم روبرو خواهد شد.

   به هر صورت ورود ادارات، شرکت‌ها و نهادهای غیرمرتبط با عکاسی و انتظارات آنها از عکاسان کشور در قالب این فراخوان‌های رنگارنگ و پرشمار مسلما دارای نقاط ضعف و قوتی است که نیازمند بررسی و آسیب‌شناسی است چرا که به روشنی شاهد تاثیرپذیری فضای حاکم بر بدنه‌ی عکاسی کشور و جهت‌گیری روند تولید عکاسانه به خصوص در میان عکاسان نه‌چندان باتجربه از چگونگی و کیفیت این مسابقات و فراخوان‌ها هستیم.

کسب جوایز بین‌المللی

اما در سالی که ممنوعیت شرکت عکاسان ایرانی در برخی مسابقات عکاسی مانند جایزه‌ی عکس نشنال جئوگرافی یکی از خبرسازترین رویدادها بود و واکنش‌های مختلفی را در عکاسان ایرانی برانگیخت ابراهیم نوروزی و مجید سعیدی، دو فتوژورنالیست ایرانی، در رخدادی بی‌نظیر موفق به کسب سه جایزه‌ی همزمان از مسابقه‌ی ورلدپرس فتو شدند تا عکاسی خبری ایران سال درخشانی را پشت سر بگذارد.

   حضور عکاسی ایران در حراجی‌های بین‌المللی سال گذشته به نسبت سال ۹۰ کم‌فروغ‌تر بود اما عرصه‌ی رقابت کماکان در اختیار نام‌های آشنای این حوزه، که اکثرا ساکن خارج از کشور هستد، باقی ماند. گران‌ترین فروش ایرانی در این حراج‌ها مربوط به آبان‌ماه ۹۱ و سیزدهمین حراجی کریستیز در دبی بود که عکسی از مجموعه‌ی «زنان الله» شیرین نشاط (قزوین، ۱۹۵۷) به قیمت ۶۲ هزار و ۵۰۰ هزار دلار فروخته شد در حالی‌که در برآورد اولیه برای آن قیمتی معادل ۵۰ تا ۷۰ هزار دلار در نظر گرفته شده بود. 

    همچنین عکس دیگری مربوط به سال ۲۰۰۰ از این عکاس ایرانی، که سال‌هاست در نیویورک زندگی و کار می‌کند، در حراجی عکس کریستیز در پاریس، که شامل آثاری از نام‌های بزرگ و آشنای عکاسی معاصر جهان بود، در نهایت به قیمت ۱۸ هزار و ۷۵۰ یورو به فروش رفت در حالی‌که دارای برآورد قیمتی معادل ۱۰ تا ۱۵ هزار یورو بود. البته عکاسان ایرانی در دوازدهمین حراج کریستیز در دبی هم حضور درخشانی داشتند اگرچه نتوانستند موفقیت سال‌های اخیر را تکرار کنند.

    در داخل کشور نیز سریال تکراری دوباره‌ آزمودن تجربه‌های ناموفق گذشته در عرصه‌ی فروش آثار عکاسی توسط نهادهای دولتی و حتی غیردولتی ادامه یافت. مهمترین این موارد نمایشگاه عکس صبا بود که اوایل تابستان ۹۱ توسط موسسه‌ی فرهنگی هنری صبا وابسته به فرهنگستان هنر به منظور نمایش و فروش آثار هنرمندان عکاس گشایش یافت تا به گفته‌ی دست‌اندرکارانش ارتباط بین عکاسان و خریداران آثار هنری را بیش از پیش تقویت کند اما در عمل در امر فروش کاملا ناموفق بود اگر چه از نظر سطح کیفی آثار این نمایشگاه یکی از بهترین رویدادهای عکاسی ایران در سال‌های اخیر تلقی شد. 

    به نظر می‌رسد عدم آشنایی با روند تبدیل عکس هنری به امری اقتصادی، بی‌تفاوتی نسبت به مکانیزم‌های اقتصاد هنر، مسلط نبودن به ابزار فروش در عرصه‌ی بازار هنر، ناآشنایی با چگونگی رابطه‌ی سرمایه و هنر و سطوح مختلف عرضه و تقاضا در این عرصه، احساس بی‌نیازی از مشورت با افراد خبره و آشنا به امر فروش و حراج آثار عکاسی و حتی برداشت‌های بسیار سطحی از نمونه‌های موفق فروش عکس در جهان در کنار عواملی چون نبود فرهنگ دیرپای خرید آثار هنری در کشور سبب شده که در سال‌های اخیر بارها شاهد برگزاری و تکرار چنین اکسپوهای ناموفقی در امر فروش باشیم. اما شاید نکته‌ی جالب‌تر اینجاست که علی‌رغم از سر گذراندن چندین تجربه‌ی ناموفق هنوز تمامی این اکسپوها پیشوند «نخستین» را یدک می‌کشند.

     در سالی که شاهد ۱۷۰ سالگی ورود عکاسی به ایران بودیم رخدادهای حاشیه‌دار در عکاسی کشور کم نبود. ماجرای برگزاری نامنظم دوسالانه‌های عکاسی ایران با برپایی دوسالانه‌ی دوازدهم در بهار ۹۱ ادامه یافت. تلاش ناموفق انجمن عکاسان ایران برای برعهده گرفتن مسئولیت برپایی دوسالانه، انتقاد به نوع و کیفیت فراخوان ساده دوره‌ی دوازدهم، برپایی نمایشگاه این دوره در محل خانه‌ی هنرمندان (محل نمایش هنرهای مردمی و نچندان نخبه‌گرا) به جای موزه‌ی هنرهای معاصر تهران و همچنین ناموفق بودن مسئولین دوسالانه در فروش آثار برگزیده (علی‌رغم اعلام قبلی) از دیگر حاشیه‌های این رویداد عکاسی کشور بود.

  وقوع زلزله‌ی تاسف‌بار در مناطقی از استان آذربایجان شرقی در مردادماه ۹۱ و متعاقب آن حضور پرشمار عکاسان در صحنه و وفور عکس‌های منتشر شده از این رویداد بار دیگر میان عکاسان ایرانی به بحث‌های زیادی در خصوص بایدها و نبایدهای همیشگی در عرصه‌ی عکاسی مستند و خبری (به خصوص در فضای مجازی) دامن زد.

   برپایی برنامه‌ای تحت عنوان «ده روز با عکاسان ایران» در آذرماه ۹۱ پس از تعویق برگزاری آن در تیرماه همان سال و انتقادات مطرح شده از سوی برخی عکاسان شهرستانی از این مراسم به دلیل تمرکز تمامی برنامه‌ها و کارگاه‌های آن در تهران و بی‌بهره ماندن بسیاری از عکاسان کشور، که از اعضای انجمن هم بودند، یکی دیگر از رویدادهای قابل ذکر عکاسی کشور در سال گذشته بود. 

   در پایان یادی می‌کنیم از عکاسانی که در سال ۹۱ برای همیشه از میان ما رفتند. احمد خادم‌الحسینی (پیشکوست عکاسی خراسان رضوی)، هوشنگ زرافشان (پیشکسوت عکاسی مطبوعاتی)، بهمن یوسفیان، عبدالامام زباری و اکبر عباسپور شماری از درگذشتگان عکاسی ایران در سال گذشته بودند.