تصویر ۱. گای تیلیم
گای تیلیم[۱] (متولد ۱۹۶۲، ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی) از عکاسان معاصر آفریقایی است که محور اصلی آثارش تحولات سیاسی و اجتماعی آفریقاست. او پس از دریافت لیسانس رشته‌ی تجارت در دانشگاه کِیپ‌تاون در آفریقای جنوبی در سال ۱۹۸۳، از سال ۱۹۸۶ عکاسی را به‌طور حرفه‌ای شروع کرد و به‌عنوان عکاس خبری با آژانس عکاسی افراپیکس[۲] در آفریقای جنوبی (۱۹۸۶ – ۱۹۹۰) و سازمان‌های خبری رویترز[۳] (۱۹۸۶ – ۱۹۸۸) و آژانس خبر فرانسه[۴] (۱۹۹۳ – ۱۹۹۴) همکاری داشته است. آثار او در نمایشگاه‌ها و کتاب‌های متعددی به نمایش درآمده‌اند که مشتمل اند بر عکس‌هایی از پهنه‌ی آفریقا، از آفریقای جنوبی تا اتیوپی و از ماداگاسکار تا سنگال، نیز سه گوشه‌ی جهان (آمریکای جنوبی، پولینزی فرانسه در اقیانوس آرام و ایتالیا).
تیلیم با عکس‌هایش جنبه‌هایی از آفریقا را آشکار کرده که با کلیشه‌های شکل‌گرفته از این ناحیه‌ی گسترده متفاوت‌اند. از پرتره‌ی کودک‌سربازها و تحولات سیاسی کنگو تا فضای زندگی در آپارتمان‌های ژوهانسبورگ و مناظر شهری، عکس‌های تیلیم همزمان با تصویر کردن تحولات سیاسی و اجتماعی آفریقا نشان از تحول رویکرد عکاسی خود او دارند.
اخیراً نمایشگاهی از جدیدترین کارهای این عکاس زیر عنوان «موزه‌ی انقلاب»[۵] در کوکای+کوکای گالری[۶] برلین برگزار شده است (۲۳ آگوست تا ۵ اکتبر ۲۰۱۹). به‌مناسبت برگزاری این نمایشگاه تصمیم گرفتیم نگاهی داشته باشیم به کارنامه‌ی این عکاس.
تحولات کنگو
تیلیم در مجموعه‌های «سربازان» (۲۰۰۲ – ۲۰۰۳) [۷]، «لئُپُلت و مُتوبو» (۲۰۰۳) [۸] و «دمکراتیک کنگو» (۲۰۰۶) [۹] به تحولات جمهوری دمکراتیک کنگو در قلب آفریقا پرداخته است.
او برای تهیه‌ی مجموعه‌ی «لئُپُلت و مُتوبو» جولای تا سپتامبر سال ۲۰۰۳ را از رد اشغال استعماری کنگو از سوی شاه لئُپُلت دوم بلژیک و سپس بقایای تاراج حکومت دیکتاتوری متوبو سِسه سِکو[۱۰] عکاسی کرد. این مجموعه افزون بر عکس‌هایی از زندگی روزمره در جمهوری دمکراتیک کنگو مشتمل است بر دولت‌هایی که آثار تاریخی کنگو و بلژیک را کنار یکدیگر قرار داده‌اند. برخی از عکس‌های این مجموعه ضمیمه‌ی فیلم مستندی با عنوان «روح شاه لئُپُلت»[۱۱] شدند که براساس کتابی با همین عنوان (۱۹۹۸) ساخته شده است.
تیلیم در مجموعه‌ی «سربازان»، که عکس‌های آن را در اواخر سال ۲۰۰۲ و اوایل ۲۰۰۳ گرفته است، تأثیر ویرانگر جنگ پنج ساله‌ی جنگ میان حکومت کنگو و گروه‌های شورشی بر افراد غیرنظامی را به تصویر کشیده است. این جنگ حدود ۳.۵ میلیون کشته داشت که غالب آنها افراد غیرنظامی بودند. بر اساس آمار سازمان ملل به موجب این جنگ در شرق کنگو حدود دو میلیون انسان آواره شدند.
در پی این جنگ، تیلیم مجموعه‌ی «دمکراتیک کنگو» را تهیه کرد. این مجموعه زمانی تهیه شد که طرفین نبرد به برگزاری انتخابات و نوشتن قانون اساسی جدید رضایت دادند: در جولای سال ۲۰۰۶ و زمانی که ۳۴۰۰ نامزد برای تصدی صندلی‌های مجلس و ۳۳ نامزد برای ریاست جمهوری به رقابت می‌پرداختند.
به هر حال، اتین تشیسیکدی[۱۲] وزیر سابق متوبو سِسه سِکو مردم را به تحریم انتخابات فراخواند و درگیری میان طرفداران او و پلیس آغاز شد. طرفداران تشیسیکدی بساط انتخاباتی را ویران کردند و تابلوهای تبلیغاتی را آتش زدند، به‌ویژه آنهایی که متعلق به ژوزف کبیلا[۱۳] از «حزب مردم برای بازسازی و دمکراسی» بودند (او بعداً از ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۹ رئیس جمهور جمهوری دمکراتیک کنگو شد). کبیلا و رقیب اصلی‌اش ژان-پیر بِمبا[۱۴] در جنگ با یکدیگر ارتش‌های مجزای خود را در کینشاسا پایتخت کنگو تشکیل دادند و خیابان‌های این شهر صحنه‌ی درگیری بی‌حاصل میان این دو شد.
پرتره‌ها
تیلیم در مجموعه‌های اولیه‌اش از جمله «پرتره‌های کونهینگلا» (۲۰۰۲) [۱۵]، «سربازان» (۲۰۰۲ – ۲۰۰۳) و «روستای پطروس» (۲۰۰۶) [۱۶] پرتره‌هایی از مردمان آفریقایی تهیه کرده است.
با به‌قدرت رسیدن ژوزف کبیلا در سال ۲۰۰۱ و آغاز ریاست جمهوری او، علی‌رغم وعده‌های او مبنی بر احترام به حقوق مدنی و سیاسی، او در سال ۲۰۰۲ راه مستبدانه‌ی پدرش لُران دِزیره کبیلا[۱۷] را ادامه داد. از سوی دیگر، حکومت‌های اوگاندا و روآندا در شرق کنگو به حمایت‌های خود از گروه‌های گوناگون برای دسترسی به یکی از غنی‌ترین نواحی معدنی آفریقا (حاوی طلا، الماس، کبالات و تانتالیت) ادامه دادند. هیچ یک از این گروه‌ها احترامی برای مردم غیرنظامی یا تفاهم‌نامه‌های آتش‌بس قائل نبودند.
در مجموعه‌ی «سربازان» پرتره‌هایی از افراد شبه‌نظامی درگیر در این جدال‌ها می‌بینیم که اکثر آنها را کودکان تشکیل می‌دهند. آنها در این عکس‌ها در پوشش‌های استتاری از شاخ‌وبرگ بوته‌ها و درختان قرار گرفته و مجهز به سلاح‌های اولیه هستند.
در مجموعه «پرتره‌های کونهینگلا» در آنگولا و مجموعه‌عکس‌های «روستای پطروس» (۲۰۰۶) در مالاوی، شکل پرتره‌پردازی تیلیم تغییر کرده است. عکس‌های این مجموعه‌ها رنگی هستند و بیشتر پرتره‌ها را به‌صورت جمعی می‌بینیم.
روستای پطروس، که مردمانش به کشاورزی تکیه داشتند، به‌علت خشکسالی در معرض قحطی قرار داشت. تیلیم عکس‌های این مجموعه را در پی روند کمک‌رسانی به آنجا تهیه کرده است. او، که با مهمان‌نوازی فوق‌العاده‌ی روستاییان روبه‌رو شده بود، با عکس‌هایش در مجموعه‌ی «روستای پطروس» نزدیکی و صمیمیت با آنها را منتقل کرده است.
تحول رویکرد
در دهه‌ی ۱۹۹۰ سفیدپوستان شهر ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی از محله‌های فقیر مرکز شهر گریختند و در ساختمان‌های به‌جامانده افرادی ساکن شدند. صاحبان ملک افرادی را استخدام کردند تا اجاره‌ای از این ساکنین بگیرند. اما در بیشتر موارد، این افراد فاسد بودند و پول‌ها را بالا می‌کشیدند. مردم فقیر از روی وجدان مبالغ رضایت‌بخشی را به این افراد می‌سپردند تا مجبور نشوند به جایی که از آن آمده‌اند برگردند. تیلیم حدود چهار ماه مشغول ثبت تصاویری از این ساختمان‌ها و کیفیت بد زندگی درون آنها شد. حاصل کار او در مجموعه‌ای زیر عنوان «ژوهانسبورگ» (۲۰۰۴) [۱۸] منتشر شده است.
ده سال بعد، مجموعه‌ی بعدی تیلیم درباره‌ی شهر ژوهانسبورگ زیر عنوان «ژوهانسبورگ: مناظر» (۲۰۱۴) [۱۹] منتشر شد. عکس‌های او در این مجموعه نشان از تغییر رویکرد عکاسی او دارند، تغییری که می‌توان ریشه‌های آن را در مجموعه‌های قبلی او، «طبیعت دوم»[۲۰]، «لیبرویل»[۲۱]، و «رُم، میانه‌ی شهر»[۲۲] جست‌وجو کرد. این عکس‌های جدید فاقد یکی از مؤلفه‌های اصلی عکس‌های متعارف خبری و مستند هستند: سوژه‌ی کانونی قابل‌تشخیص.
رویکرد تیلیم در مناظر شهری جدیدش درآمیختن سوژه و ابژه و عکاسی از هیچ‌چیز و همه‌چیز است، عکس‌هایی عاری از قضاوت که بیشتر حکم پنجره را دارند تا آینه. این تغییر رویه نشان از گسست او از سنت عکاسی خبری حرفه‌ای و گرایش به منظره‌پردازی سرد دارد، شبیه آنچه در «مکان‌نگاری‌های نوین» در میانه‌ی دهه‌ی ۱۹۷۰ و بعد آن دیدیم. در اینجا عکس جای طرح ادعا، از بیننده دعوت می‌کند که درونش دست به کاوش بزند. تیلیم در این باره نوشته است:
«در سال ۲۰۰۴، چهار ماه را در مرکز شهر ژهانسبورگ سپری کردم. آنجا شهر را چون پازلی بزرگ می‌دیدم. نقشه‌ام این بود که تکه‌های کوچک این پازل را عکاسی کنم و آنها را کنار یکدیگر قرار دهم تا تصویری از آنجا شکل بگیرد. اما طولی نکشید که متوجه شدم با بی‌نهایت سوژه‌ای که درون این شهر وجود دارد چنین کاری بی‌فایده است. نمی‌توانستم همه‌چیز و همه‌جا را ببینم. متوجه شدم که برای نشان دادن حقایق، مهم نیست کجا هستم، بیش از کنار هم چیدن تکه‌های پازل باید می‌گذاشتم آن مکان به‌واسطه‌ی من حرفش را بزند. البته، در اینجا سؤالی سخت نیز به وجود می‌آید: در این شهر و چشم‌انداز من که هستم؟»
در این نقاشی که هنرمندانی اهل کره شمالی آن را کشیده‌اند، بزرگداشت آزادی پایتخت موزامبیک از زیر سلطه‌ی استعمار پرتغالی‌ها تصویر شده است.
تحول آفریقا
تیلیم در بدنه‌ی کاری خود نگاه ویژه‌ای به تحولات سیاسی و اجتماعی آفریقا داشته. این نگاه در مجموعه‌های متأخر او نیز مشهود است و شکل گسترده‌تری به خود گرفته است: مجموعه‌های «خیابان پاتریس لومومبا» (۲۰۰۷ – ۲۰۰۸) [۲۳] و «موزه‌ی انقلاب» (۲۰۱۴ – ۲۰۱۸) که در کشورهای شرق، جنوب و غرب آفریقا تهیه شده‌اند. او در این مجموعه‌ها سراسر پهنه‌ی بزرگ آفریقا و شهرهای بزرگش را پیموده تا دگرگونی مناسبات اجتماعی و سیاسی آفریقا را با نگاه به منظره و زیست شهری تصویر کند.
تیلیم پروژه‌ی «خیابان پاتریس لومومبا» را با دریافت نخستین کمک‌هزینه‌ی رابرت گاردنر در عکاسی از طرف موزه‌ی پیبادی در دانشگاه هاروارد آغاز کرد. پاتریس لومومبا از نخستین رهبران آفریقایی انتخاب‌شده در دوران مدرن است که برنده‌ی انتخابات کنگو پس از استقلال این کشور از بلژیک در سال ۱۹۶۰ شد. او به‌وضوح مخالف تفکرات نواستعماری غرب بود که می‌توانست سلطه‌ی آشکار بر آفریقایی‌ها را با کنترل غیرمستقیم آنها جایگزین کند.
به هر حال، لومومبا خیلی زود در ژانویه‌ی ۱۹۶۱ از سوی عوامل بلژیک ترور شد. این گونه از او در فضای امروز آفریقا تصویر یک میهن‌پرست باقی مانده است و در بسیاری از شهرهای آفریقایی، خیابان‌ها و میدان‌ها نام او را با خود دارند. تیلیم با الهام از این نامگذاری در مجموعه‌ی «خیابان پاتریس لومومبا» عکس‌هایی از فضای داخلی شهرداری‌ها و ساختمان‌های دولتی، اداره‌ی پست، مدارس، دانشگاه، هتل‌ها، پارک‌ها، میدان‌ها، ساختمان‌های متروکه و آپارتمان‌های حول «خیابان پاتریس لومومبا» در شهرهای مختلف آفریقا تهیه کرده است تا این طریق ساختارهای بروکراتیک و زیست جدید شهری در آفریقای پس از آزادی از استعمار را نشان دهد.
تیلیم در جدیدترین نمایش آثارش، که زیر عنوان «موزه‌ی انقلاب» در کوکای+کوکای گالری برلین برگزار شد و پیش‌تر در مؤسسه‌ی آنری کارتیه-برسن (۲۰۱۹) در پاریس به نمایش درآمد، در ادامه‌ی رویکرد جدیدش به منظره‌ی شهری، بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ عکس‌هایی در خیابان‌های شهرهای بزرگ در سرتاسر آفریقا تهیه کرده است.
نام این مجموعه برگرفته از خیابان موزه‌ی انقلاب در شهر ماپوتو پایتخت موزامبیک است. این خیابان مدتی پس از تأسیس لُرِنسو مارْکیش به‌عنوان پایتخت استعماری پرتغال نامگذاری شد (۲۴ جولای ۱۸۷۵). یکصد سال پس از این نامگذاری، این خیابان با همین نام باقی ماند اما با معنایی تازه.
در ۲۵ ژوئن ۱۹۷۵ استقلال موزامبیک از پرتغال رسماً اعلام شد و نام پایتخت این کشور از لُرِنسو مارْکیش (نام یک تاجر قرن شانزدمی پرتغالی) به ماپوتو تغییر یافت. اکنون ۲۴ام جولای به‌عنوان روز ملی و مالکیت دولت محلی بر دارایی‌ها و ساختمان‌های پرتغالی در پی پانزده سال جنگ داخلی (تا سال ۱۹۹۲)، جشن گرفته می‌شود. به‌گفته‌ی تیلیم:
«این خیابان‌ها، که بارها نام‌شان عوض شده، شاهد بالاوپایین‌های سیاسی، اقتصادی و تغییرات اجتماعی قدرت بوده و به موزه‌ای از دو انقلاب مهم رخ‌داده در ممالک آفریقایی طی ۶۵ سال گذشته بدل شده‌اند: از رژیم‌های استعماری به پسااستعماری که در موارد بسیاری سیاست‌های سوسیالیستی اتخاد کردند، و سپس از حکومت‌های ملی‌گرا به سرمایه‌داری.»
پی‌نوشت‌ها:
[۱] Guy Tillim
[۲] Afrapix
[۳] Reuters (Reuters.com)
[۴] Agence France Presse (AFP.com)
[۵] Museum of the Revolution
[۶] Galerie Kuckei + Kuckei
[۷] Soldiers
[۸] Leopold and Motubo
[۹] Congo Democratic
[۱۰] Mobutu Sese Seko
[۱۱] King Leopold’s Ghost
[۱۲] Etienne Tshisikedi
[۱۳] Joseph Kabila
[۱۴] Jean-Pierre Bemba
[۱۵] Kunhinga Portraits
[۱۶] Petros Village
[۱۷] Laurent Desire Kabila
[۱۸] Joburg
[۱۹] Joburg: Point of View
[۲۰] Second Nature
[۲۱] Liberville
[۲۲] Roma, Cittá di Mezzo
[۲۳] Avenue Patrice Lumumba
