از دیرباز برخی افراد نگران تأثیر فن آوری‌های جدید بر رفتار و فرایندهای تفکر انسان بوده‌اند.
سقراط (Socrates) فیلسوف یونانی نگران توانایی نوشتن بود که در آن زمان نوعی فناوری جدید محسوب می‌شد. او اعتقاد داشت نوشتن باعث می‌شود مردم به‌جای تکیه بر حافظه به سوابق مکتوب متکی باشند و این موضوع باعث کاهش توانایی به‌خاطر سپردن و ضعف حافظه می‌شود.
امروزه علاوه بر افزایش مدت‌زمان کار با ابزارهای هوشمند دارای صفحه‌نمایش (گوشی‌های هوشمند، تبلت‌ها، رایانه‌ها و بازی‌ها)، استفاده از فن آوری در وسایل نقلیه (مانند جی‌پی‌اس و ماشین‌های هوشمند) و خانه‌ها (با گجت‌هایی مانند دستیار صوتی الکسا یا دستیار سخنگوی گوگل هوم و دوربین‌های زنگ درب منزل) به‌سرعت در حال افزایش است. علاوه بر این ورود هوش مصنوعی به عرصه‌های مختلف زندگی و تکیه بیش‌ازپیش انسان به ماشین‌ها بر ضعف توانایی‌های انسان و عدم بکار گیری اطلاعات ذخیره شده در حافظه می‌افزاید.
توسعه فن آوری در زمینه تصویربرداری و نصب این امکانات بر روی گوش‌های همراه، با حذف جنبه‌های تکنیکی گرفتن و ظهور عکس، از یک سو توانایی تصویربرداری را در اختیار همگان قرار داده است و از سوی دیگر باعث کاهش توجه افراد به جزئیات محیط اطراف خود شده است. تخمین زده می‌شود که در حال حاضر در جهان، از هر دو نفر یک نفر صاحب یک گوشی همراه باشد. همان‌طور که این فن آوری‌ها با زندگی ما عجین می‌شوند، سؤالاتی در مورد تأثیرات مثبت و منفی بر زندگی روزمره ما و اثرات بلندمدت ناشی از آنها در حال افزایش است.
به‌تازگی گزارش‌ها و تفسیرهای متعدد رسانه‌ای و پزشکی با موضوع عکاسی و ماهیت تأثیر آن بر حافظه منتشر شده است. برخی از پژوهشگران آمریکایی در یک مقاله پژوهشی که در مجله تحقیقات کاربردی در باره حافظه و شناخت منتشر شده است. (Applied Research in Memory And Cognition) تأیید می‌کنند که ممکن است گرفتن عکس در هنگام بازدید از جاذبه‌های گردشگری و بناهای تاریخی حافظه ما را در رابطه با به‌خاطر سپردن وقایع و جزئیات تضعیف کند. از طریق این پژوهش آزمایشی مشخص گردید که توانایی به‌خاطر سپردن جزئیات آثار هنری زمانی افزایش می‌یابد که مشاهده آنها به‌صورت دیداری و بصری و بدون گرفتن عکس انجام شود.
بر خلاف ادعای مقاله منتشر شده در مجله تحقیقات کاربردی درباره حافظه و شناخت، سایت NPR ادعای برخی دیگر از پژوهشگران را منتشر کرده است که مدعی هستند گرفتن عکس به شرطی که همراه بادقت و توجه به جزئیات باشد می‌تواند باعث بهبود حافظه شود. الکساندرا باراش (Alexandra Barash)، استاد دانشگاه نیویورک و یکی از نویسندگان این مطالعه در سال ۲۰۱۷ مدعی است که گرفتن عکس می‌تواند واقعاً حافظه ما را تحت شرایط خاصی تقویت کند. این مطالعه نشان می‌دهد که اگر چه گرفتن عکس باعث کاهش دقت می‌شود؛ اما آمادگی برای گرفتن عکس با تمرکز بر جزئیات بصری محیط اطراف می‌تواند برای حافظه سودمند باشد. به اعتقاد باراش اگر افراد برای مطالعه چیزی که می‌خواهند از آن عکس بگیرند، وقت بگذراند، تمرکز بر عناصر خاصی از محیط باعث به‌خاطر سپرده شدن آن عناصر می‌شود و خاطرات عمیقاً در ناخودآگاه جای می‌گیرند.
لیندا هنکل (Linda Henkel) ، استاد روانشناسی در دانشگاه فیرفیلد، معتقد است که وقتی مردم برای به‌یادآوردن به فناوری تکیه می‌کنند، حافظه خود را برون‌سپاری می‌کنند. آنها می‌دانند که دوربینشان آن لحظه را ثبت می‌کند، بنابراین به چیز دیگری که ممکن است به آنها کمک کند تا محیط را به‌خاطر بسپارند توجه نمی‌کنند. مثلاً با نوشتن شماره‌تلفن، بعید است کسی آن به‌خاطر بسپارد، زیرا ذهن به شما می‌گوید که لزومی برای انجام این کار نیست زیرا گوشی هوشمند این کار را انجام می‌دهد. هنکل توصیه می‌کند اگر قصد به خاطر سپردن رویداد و لحظه‌ای را دارید از آن عکس نگیرید.
روان‌شناسان معتقد هستند که توانایی یادآوری انسان به طور مستقیم به میزان تعامل حواس باتجربه بستگی دارد. مثلاً مطالعه یک متن نسبت به صدا کمتر به‌خاطر سپرده می‌شود و یک تصویر بهتر از صدا در یاد می‌ماند زیرا حواس بیشتری با آن درگیر شده و نقش بیشتری در فرایند به‌خاطر سپردن به عهده دارند. اما یک عامل که اثر بیشتری بر روند یادآوری دارد شدت عاطفی محتوای تجربه است. تجربه‌ای که شما را درگیر یک احساس قوی، مثبت یا منفی کند، قدرت بیشتری برای ماندن در شکنج هیپوکامپ حافظه و ماندگاری طولانی‌تر نسبت به دیگر تجارب دارد. الیزابت لوفتوس (Elizabeth Loftus) ، استاد علوم روانشناسی در دانشگاه ایروین کالیفرنیا معتقد است که عکس‌گرفتن بیش از حد می‌تواند به توانایی مغز برای حفظ خاطرات آسیب برساند. به گفته او فرد عکس را می‌گیرد اما به‌نوعی حافظه را از دست می‌دهد.
«کیلی سانتانا بنکس» در مقاله جالبی که در مجله دیسکاور (Discover) منتشر شده است به «حافظه دیداری» (Visual memory) یا تصویری پرداخته و می نویسد: «حافظه دیداری توانایی یادآوری اطلاعات یک مقاله، کتاب یا یک سند با جزئیات دقیق را دارد.» محققان نشان داده اند که مغز ما می تواند تعداد زیادی از تصاویر را پس از قرار گرفتن در معرض آنها، برای مدت کوتاهی در حافظه بلند مدت نگه دارد و این ظرفیت با تماس هر چه بیشتر با عناصر محیطی افزایش می‌یابد. برخی افراد حافظه دیداری و حافظه استدلالی را شبیه به هم می‌دانند؛ اما آنها در عمل متفاوت هستند. حافظه دیداری به حافظه‌ای گفته می‌شود که شخص پس از دیدن یک تصویر، جزئیات آن را بلافاصله به یاد می‌آورد، گویی در همان موقعیت مکانی قرار گرفته است. برخی از دانشمندان این حافظه را “حافظه کاری سوپر فوق‌العاده ” می‌نامند. این حافظه از چند ثانیه تا چند دقیقه طول می‌کشد و سپس محو می‌شود.
“کیلی سانتانا بنکس” در مقاله‌اش یک سؤال مهم در باره حافظه تصویری مطرح می‌کند؛ آیا حافظه دیداری وجود خارجی دارد؟و در پاسخ به این سؤال می‌گوید دانشمندان هنوز در تلاش هستند تا وجود حافظه دیداری را اثبات کنند. حتی برخی توضیح می‌دهند که آنچه مردم حافظه کاذب می‌نامند ممکن است به علل دیگری از جمله حافظه ترمیمی (Reconstructive memory) باشد. همچنین در باره حافظه تصویری و علت وجود حافظه قوی به‌خاطر استعداد و حافظه بیش‌فعال(hypermemory) ابهام وجود دارد. “سندرم ساوانت” (Syndrome du savant) به اختلالی اشاره دارد که مبتلا به آن دارای استعدادهای فکری استثنایی در یک یا چند زمینه از جمله حافظه قدرتمند است. این افراد اغلب از طیف اوتیسم رنج می‌برند. از سوی دیگر، فرد مبتلا به حافظه بیش‌فعال می‌تواند جزئیات جزئی زندگی شخصی خود را به‌خاطر بسپارد.
کلی در ادامه می‌نویسید: اگرچه علم نتوانسته وجود حافظه دیداری یا تصویری را ثابت کند، اما بسیاری ادعا کرده‌اند که دارای حافظه تصویری هستند. موتزارت، نیکولا تسلا و لئوناردو داوینچی از جمله افراد مشهوری هستند که مدعی داشتن حافظه تصویری بودند.
هنرمند بریتانیایی استفان ویلتشایر که مبتلا به اتیسم است پس از مشاهده مناظر وسیع و دقیق شهرها از درون چرخ‌بال و باگذشت ساعت‌ها یا روزها می‌تواند آن مناظر را با جزئیات دقیق نقاشی کند.
منابع:
۱-PSYCHOLOGY. Rose M. Spielman, William J. Jenkins, Marilyn D. Lovett, Rice University,2020
۲- HPAI,2023
