این روزها شمار سالهای تقویم هجری خورشیدی به عدد ۱۳۹۵ رسیده و به گواهی برخی مستندات تاریخی، ۱۷۴ سالش با عکاسی همراه بوده است. به رسم سالهای اخیر، در یادداشت پیش رو مروری خواهم داشت بر بخشی از مهمترین رویدادهای عکاسی ایرانی در سال گذشته خورشیدی.
با نگاهی گذرا به آرشیو اخبار منتشر شده پیرامون عکاسی ایران در سال گذشته مواردی هستند که روند رو به رشدشان بیشتر به چشم میآید. از جمله آنها میتوان به افزایش برگزاری نشستهای عکاسی در شهرستانها، افزایش شمار نمایشگاههای ویژه عکاسی با موبایل، پررنگتر شدن چرخش نمایشگاه آثار برگزیده مسابقات در نقاط مختلف کشور، ظهور گرنت به جای جوایز نقدی و افزایش تمایل دبیرخانههای مسابقات عکس به خلاصه نشدن رویداد به برگزاری یک نمایشگاه ساده اشاره کرد.
از میان این موارد قطعا افزایش برگزاری نشستهای عکاسی در شهرستانها و همچنین چرخش نمایشگاهها در شهرهای مختلف میتواند در بلندمدت به تمرکززدایی از تهران یا برخی شهرهای بزرگ کشور و در نتیجه رشد متوازن عکاسی ایران کمک کند.
تمرکز و تاکید مسابقات عکاسی بر برنامههای جانبی و به ویژه تفکیک کردن رویدادهای مختلف همچون برپایی مراسم رونمایی از پوستر، رونمایی از فراخوان، رونمایی از کتاب، معرفی هیات داوران، مراسم آغاز اردوی عکاسی، مراسم پایان اردوی عکاسی، مراسم افتتاح نمایشگاه، مراسم اختتام نمایشگاه، نشستهای حاشیهای و … اگر چه رویکردی تا حدی افراطی و نمایشی به نظر میرسد ولی اگر بتواند فراتر از جلب توجه و ایجاد شور و نشاط در میان مخاطبان موجود، سبب جذب مخاطبان جدید برای عکاسی هم شود، کاری قابل ستایش بوده و حتی با تقویت ابعاد عملی و آموزشی شاید به تبدیل شدن این مسابقات عکاسی به «جشنواره»های واقعی کمک کند.
افزایش تمایل به عکاسی با موبایل هم قطعا جریانی در همسویی با جریان مشابه در سراسر جهان است که در اثر پیشرفتهای تکنولوژیک و افزایش سهولت و سرعت عکاسی با تلفنهای هوشمند به دست آمده و کم کم در حال تحمیل و تعریف نقش خود به عنوان ژانری خاصی در دنیای حرفهای عکاسی هم است. از جمله نمایشگاههای سال ۹۴ که ویژهی عکاسی با موبایل برپا شدند میتوان به نمایشگاه فرساد غفاریان در گالری شلمان، نمایشگاه گروهى عکس «چارگوش» در گالری راه ابریشم، نمایشگاه گروهی «برخورد خیلی نزدیک» در قزوین، نمایشگاه عکس «هیکاری کریتیو» در گالری شماره شش، نمایشگاه «سایه وی است» در مشهد و نمایشگاه گروهی «۶۴» در بوشهر اشاره کرد.
در سال ۹۴ جشنوارهای عکس «خیام»، «خانه دوست» و «دست دوم» از جمله مسابقاتی بودند که تا حد امکان نمایشگاه آثار برگزیده خود را در شهرهایی به غیر از محل استقرار دبیرخانه هم برپا کردند. همچنین اهدای نخستین گرنت عکس «شید» و نخستین گرنت عکس «چیچست» در سال گذشته از نخستین نمونههای تمایل به اهدای گرنت به جای جایزه در مسابقات عکاسی کشور بود.
گالریهای تهران
در سال ۹۴ جریان عکاسی در گالریهای تهران با افتتاح دو نمایشگاه عکس از جمعه ۲۱ فروردینماه با نمایش آثاری از ابراهیم حقیقی در گالری شیرین، مهرداد عسگری طاری در گالری راه ابریشم و غزاله هدایت در گالری Ag آغاز شد.
در ادامهٔ سال هم روند برپایی این نمایشگاهها در گالریهای مهم و تاثیرگذار تهران و شهرستانها با برپایی نمایشگاههایی از مهرداد افسری، محسن شاهمردی، صمد قربانزاده، گوهر دشتی، ساسان ابری، ابراهیم نوروزی، عباس کوثری، عباس کیارستمی، مهدی وثوقنیا، مریم سعیدپور، آرش کریمی، نغمه قاسملو، فخرالدین فخرالدینی، آریا تابندهپور، گلزار حسنزاده، مهدی رضوی، مجید کورنگ بهشتی و … ادامه یافت.
همچنین گالری راه ابریشم، که در سالهای فعالیتش همواره تمرکز ویژهای روی آثار عکاسی داشته است، اردیبهشت ۹۴ شعبه دوم خود واقع در بلوار کشاورز را با نمایشگاهی از تهمینه منزوی افتتاح کرد. گشایش گالری دیگری با عنوان «امکان» هم از دیگر وقایع سال بود، که دو ماه پس از افتتاح، آذرماه ۹۴ میزبان نمایشگاه عکس مزدک عیاری با عنوان «خاطرات یک و نیم متری» شد. شایان ذکر است که گالری آران هم شعبه جدیدی در خیابان نوفل لوشاتو افتتاح کرد که با نمایشگاه گروهی «تهران، حقیقی یا مجازی» گشایش یافت که در آن تعدادی از عکاسان هم شرکت داشتند.
نمایشگاه عکس «صد سال خاطره» در موزهٔ عکسخانهٔ شهر، نمایشگاه «اسرار ازل» در گالری راه ابریشم، نمایش مجدد مجموعه «به روایت یک شاه عینی» از آزاده اخلاقی و نمایشگاه گروهی «زمستان» در گالری محسن، نمایشگاه گروهی «واقعیت و خیال» در گالری پردیس سینمایی ملت، نمایشگاه «تصویرِ کوچک، آینه بزرگ: عکاسی معاصر ایران» و نمایش منتخبی از عکسهای «مارتین پار» در گالری Ag از جمله دیگر نمایشگاههای سال گذشته در تهران به شمار میروند.
کتابها و نشریات عکاسی
روند رو به رشد انتشار کتابهای عکاسی که در سال ۹۳ شتاب زیادی به خود گرفته بود در سال ۹۴ کمابیش استمرار یافت و شاهد چاپ نخست یا تجدید چاپ شماری از کتابهای مرتبط با عکاسی بودیم. ولی انتشار چاپ نخست آثار مرتبط با تئوری و مفاهیم فلسفی و انتقادی دنیای عکاسی نسبت به سال ۹۳ افت کیفی محسوسی داشت.
آثاری چون « نگاهی به مفاهیم بنیادی عکاسی»، «لحظه جاری»، «هنر در عصر دیجیتال»، «صحنهآرایی در عکاسی»، «راهنمای فتوشاپ برای عکاسان دیجیتال»، «عکس و دیدن عکس»، «اعتقاد به شاهد»، «گزارش یک زندگی»، «کافکا و عکاسی»، « عکاسی معماری (۱۲ دیدگاه)»، «تاریخ مستند عکاسی دوره ناصری»، «درها و یادها» مجموعه عکسهای عباس کیارستمی، «پامنار» با عکسهای مهدی وثوقنیا و «قربانیان جنگ ۲» با عکسهای مهدی منعم، «زندگی در جنگ» با عکسهای مجید سعیدی، «به روایتِ یک شاهدِ عینی» از آزاده اخلاقی، کتاب عکسهای گوهر دشتی، سفر به موگادیشو با مجموعه عکسهای سعید فرجی و همچنین کتابی از مجموعه عکسهای علی فریدونی از جنگ ایران و عراق در زمره کتابهای منتشر شده در سال ۹۴ بودند.
چاپ نخست کتاب «هنر معاصر ایران؛ ریشهها، دیدگاههای نوین» نوشته حمید کشمیرشکن، که پیش از این در خارج از کشور به زبان انگلیسی منتشر شده بود، با تغییراتی چند برای نخستین بار در سال ۹۴ به زبان فارسی هم منتشر شد. در بخشهایی از این کتاب پژوهشی به عکاسی معاصر ایران هم پرداخته شده است.
در این سال شاهد تجدید چاپ کتابهای «زبان عکس»، «نقد عکس»، «اتاق روشن» با ترجمه نیلوفر معترف، «عکاسی؛ هنر میانمایه»، «کاغذ و آینه»، «درباره عکاسی» با ترجمه نگین شیدوش، «اتاق روشن» با ترجمه فرشید آذرنگ، «پیام عکس» و «کلمات عکاسی» هم بودیم.
همچنین زمستان ۹۴ نخستین شماره از فصلنامه «عکاسی» با تمرکز بر روی عکاسی خیابانی با تلفن همراه، کارکردهای عکاسی همگانی و نقشهای آن در فضای اجتماعی و فرهنگی معاصر منتشر شد و به جمع نشریات عکاسی کشور پیوست.
فصلنامه «حرفه: هنرمند» طی دو شماره خود در سال ۹۴ پروندههای ویژهای در ارتباط با عکاسی منتشر کرد. پنجاه و ششمین شمارهٔ این فصلنامه با بخش دوم پروندهٔ عکاسی معاصر ایران در تابستان ۹۴ و پنجاه و هفتمین شماره هم پاییز ۹۴ با مطالبی درباره عکاسی خانوادگی منتشر شدند.
نمایشگاهی از کتابهای عکس با عنوان «بهترین کتابعکسهای همهٔ زمانها» نیز بهار ۹۴ در مرکز هنرهای معاصر سازماناب در تهران برپا شد. به گفتهی دستاندرکاران، این نمایشگاه روایت شخصی محمدرضا میرزایی از نسبت عکاسی جهان با مقولهای به نام کتاب عکس بود.
انتشار iBookهایی از شادی قدیریان و رضا میلانی در سال گذشته هم نوید ورود عکاسان ایرانی به عرصه جدیدی برای ارائه کتابهای عکسشان را میدهد. «سایت عکاسی» در راستای راهنمایی سایر عکاسان ایرانی برای انجام این کار، گفتوگویی با علی صمدپور، طراح کتاب شادی قدیریان، انجام داد.
تغییرات مدیریتی
انجمن عکاسان ایران فروردین ۹۴ با برگزاری دومین مجمع عمومی خود اعضای علیالبدل هیات مدیره و بازرسان خود را (برای مدت کمتر از یک سال) انتخاب کرد و سپس جمعه ۲۱ اسفند ۹۴ خانه هنرمندان ایران شاهد برپایی سومین مجمع عمومی انجمن برای انتخاب هیات مدیره و بازرس جدید برای یک دوره سه ساله شد که به دلیل به حد نصاب نرسیدن تعداد حاضران انتخابات انجام نشد و برپایی آن به نوبت دوم سومین مجمع در ۱۸ فروردین ۹۵ موکول و نهایتا منجر به این شد که به دلیل غیبت اکثریت اعضا، برگزیده نخست این انتخابات با کمتر از ۸ درصد کل آرای اعضای انجمن به هیات مدیره راه یابد.
اما با نگاهی به فهرست کاندیداهای هیات مدیره در سومین مجمع عمومی به نظر میرسد بخش نوگرا و غیرمحافظهکار عکاسی ایران همچنان تمایلی به مشارکت در اداره و سیاستگذاری انجمن ندارد. در نتیجه حتی بعد از انتخابات اخیر، به نظر میرسد که نوع نگرش مدیران انجمن به «عکاسی» تغییر چندانی نخواهد کرد.
در سالهایی نچندان دور انجمن سینمای جوان و خانه عکاسان حوزه هنری دو موتور محرک عکاسی کشور بودند ولی در شرایطی که این دو نهاد حدود یک دهه است که فرسنگها (و با فاصلهای بسیار دشوار برای جبران) از جریان روز عکاسی عقب ماندهاند، حضور انجمن عکاسان ایران به ویژه در موارد صنفی و همچنین رایزنی در استفاده از امکانات و بودجههای دولتی بیشتر خود را نشان میدهد.
اما دیگر تغییر مدیریتی سال به یکی از نهادهای مرتبط با تاریخ عکاسی ایران برمیگشت. موزهٔ عکسخانهٔ شهر در سال گذشته سه مدیر به خود دید. خرداد ۹۴ مریم زنجانپور به جای مژگان طریقی به سمت مدیر جدید موزهٔ عکسخانهٔ شهر منصوب شد ولی نهایتا در اسفند۹۴ طی یک انتصاب کم سر و صدا جایش را به امیرهوشنگ للهی داد. موزهٔ عکسخانهٔ شهر (تاسیس اردیبهشت ۱۳۷۴) وابسته به سازمان فرهنگیهنری شهرداری تهران است و بهار گذشته بیستمین سال فعالیت خود را پشت سر گذاشت.
بهروز مهری – عکاس خبری ایرانی- نیز از سپتامبر ۲۰۱۵ به سمت معاون عکس منطقه خاورمیانه و شمال آفریقای دفتر منطقهای خبرگزاری فرانسه (AFP)، که در نیکوزیای قبرس مستقر است، منصوب شد. حسن مرویی (لبنانی – فرانسوی) از ادیتورهای باسابقه AFP ریاست بخش عکس این منطقه را برعهده دارد.
عکاسان ایرانی در مسابقات و نمایشگاههای بینالمللی
طی سال ۹۴ هم عکاسانی از ایران در مسابقات و رویدادهای نمایشگاهی بینالمللی عکاسی با موضوعات و ژانرهای مختلف حضور یافتند که از میان آنها میتوان به این موارد اشاره کرد: نمایشگاه عکس مشترک دانشگاه الزهرا و دانشگاه سنخوزه، نمایشگاه عکاسان زن ایرانی و عرب در دانشگاه استنفورد آمریکا، موفقیت یک عکاس ایرانی در چهارمین مسابقهٔ HIPA امارات، حضور عکاسان ایرانی در پنجاه و ششمین دوسالانهٔ ونیز، نمایشگاهی از عکسهای نیوشا توکلیان در پاریس، موفقیت عادل پازیار در مسابقه Andrei Stenin روسیه، حضور سه عکاس ایرانی در بیست و هفتمین جشنواره پرپینیان فرانسه، اهدای جایزه بزرگ «پرنس کلاوس ۲۰۱۵» هلند به نیوشا توکلیان، نمایشگاه عکس محمدرضا میرزایی در ایتالیا، حضور عکاسان ایرانی در نهمین دوسالانه عکس HPA چین، حضور عکسهایی از کاوه بغدادچی در گالری Phyllis Weston آمریکا، نمایشگاه «uNclear deal» در گالری The Mine دوبی، یازدهمین جشنواره بینالمللی Angkor کامبوج، پنجمین حضور پیاپی عکاسی ایران در ورلدپرس فتو، موفقیت عکاسان ایرانی در جشنواره عکس آلثانی ۲۰۱۵ و راهیابی صمد قربانزاده به دهمین جشنواره هنری «لاگونا» ایتالیا.
حراجها و آرتفرها
چندی است که حضور آثار عکاسی ایران در حراجهای منطقهای و بینالمللی روندی کاهشی داشته است و این ماجرا در سال ۹۴ هم تکرار شد به طوری که در حراج اواخر اسفند کریستیز دوبی، که همواره شاهد حضور عکاسان ایرانی بود، هیچ عکسی از ایران به فروش نرسید.
چهارمین دورهٔ حراج تهران ویژهٔ فروش آثار هنری مدرن و معاصر ایرانی هم شامگاه جمعه ۸ خردادماه ۹۴ در محل هتل پارسیان آزادی در تهران برگزار شد.
در این حراج که با الگوبرداری مشابه از روی حراجهای موسسهٔ کریستیز برگزار میشود، ۱۲۶ اثر از ۱۰۹ هنرمند ایرانی به قیمت ۲۱ میلیارد و ۴۰ میلیون تومان به فروش رسیدند ولی در میان آثار به فروش رفته ۶ عکس حضور داشتند که نهایتا از رقم فروش کلی حراج تنها مبلغ ۲۳۲ میلیون تومان سهم این عکسها شد و همین رقم نسبت به رقم ۲۷۳ میلیون تومان برای همین تعداد عکس در حراج ۹۳ با مقداری کاهش روبرو بود.
اما از سوی دیگر به نظر میرسد حضور گالریهای تهران در آرتفرها و اکسپوهای اروپایی رو به افزایش است. در سال ۹۴ گالریهای راه ابریشم، آران، اثر، اعتماد و Ag در این زمینه عملکرد بهتر و رو به رشدی داشتند.
درگذشتگان عکاسی ایران
در سال ۹۴ شاهد درگذشت تعدادی از عکاسان جوان و پیشکسوت کشور بودیم. از میان آنها میتوان به درگذشت غلامحسین ملک عراقی، هادی مشکات و علی هویسی اشاره کرد. همچنین دکتر شهریار عدل که بنا بر پژوهشهای او مبنای تاریخ نخستین عکسبرداری در ایران آذرماه ۱۲۲۱ خورشیدی اعلام شده است، تیرماه ۹۴ در پاریس درگذشت.
با سلام و سپاس از گرد آوری رویدادهای سال گذشته، امیدوارم در سال پیش رو همچنان فضای عکاسی کشور پویاتر و شرایط برای عکاسی مستند و خیابانی، فارق از برخودهای نا بجا باشد.
پیروز باشید