چهارمین نشست دوشنبههای عکاسی، دوشنبه ۱۸ آذرماه ۱۳۹۸ در سالن استاد امیرخانی در خانه هنرمندان ایران برگزار شد.
محمد مهدی رحیمیان مدیر کارگروه تاریخ عکاسی ایران در ابتدای این نشست گفت: از اوایل امسال این کارگروه با توجه به ضرورتهای موجود در پرداختن به پژوهشهای تاریخی بهصورت جدیتر کار خود را ادامه داد و در بخش عمدهای از فعالیتها به عکاسی دوران پهلوی و تحولات معاصر میپردازد و بخشی نیز دربارهی فعالیتها و پژوهشهایی است که در ۵۰ سال اخیر پیرامون عکاسی دوران قاجار در ایران و در مراکز پژوهشی خارج انجام شده است، مورد بررسی کارشناسان قرار میگیرند.
بخش نخست این نشست با عنوان «چگونه روز عکس تاریخی شکل گرفت» با حضور نسرین ترابی، رضا فراستی و داود صادق سا برگزار شد.
نسرین ترابی گفت: در سال ۸۴-۱۳۸۳ پروژهای را دربارهی آرشیوهای درحالانهدام کار کردیم و به مراکز مختلف آرشیو و اسناد سر زدیم. یکی از این مراکز که در دههی هفتاد با کوشش استاد بهمن جلالی و پشتیبانی و حمایت شهرداری ایجاد شد، عکسخانه شهر است و مدیران آن از جمله خانم مژگان طریقی در این زمینه کمکهای بسیاری کردند و نیز از افرادی که در زمینهی عکس تاریخی کار کرده بودند و پژوهشگران دعوت کردیم تا دربارهی پیشنهاد این که روزی را به نام «روز عکس تاریخی» داشته باشیم گفتوگو کنیم.
همهی افراد با این نظر و طرح موافق بودند که آن تاریخ، روزی که به نظر میآید ناصرالدین شاه نخستین عکس را گرفته (۲۵ آذرماه)، بهعنوان روز عکس تاریخی تعیین و پیشنهاد شود. پیش همایشی نیز در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار و اسناد و عکسهایی نمایش داده شد.
قرار بود وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این روز را بهعنوان روز عکس تاریخی وارد تقویم کند اما این اتفاق نیفتاد. سال بعد این موضوع مسکوت ماند و بعد با همراهی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و همکاری وزارت امور خارجه مراسمی برای این روز برگزار شد و در مشهد نیز نمایشگاهی برپا شد.
سال بعد این روز را در وزارت امور خارجه برگزار کردیم و در سال بعد در یونسکو برنامهای داشتیم. در این سال، در مشهد هم برنامهای داشتیم و پس از آن نامهای خطاب به شورای فرهنگ عمومی برای قرار گرفتن روز عکس تاریخی در تقویم امضاء شد اما شورای فرهنگ عمومی اعلام کرد روزی به نام عکس تاریخی نخواهد بود.
ترابی در ادامه افزود: کاخ گلستان بزرگترین مرکز عکس قرن ۱۹ ایران و دومین مرکز عکس قرن ۱۹ جهان است و اگر کاخ گلستان نبود، عکس تاریخی اینچنین اهمیت پیدا نمیکرد.
در ادامه، رضا فراستی گفت: از اواخر سال ۱۳۶۵ تا اسفند ۱۳۹۴ در مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر مسئول آرشیو و کتابخانه بودم و چند سال هم کار پژوهشی انجام دادم. ۳۰ سال با عکسهای تاریخی همراه بودم. ۶۰۰ هزار قطعه عکس از قاجاریه تا پیروزی انقلاب اسلامی در مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر است که همه اسکن شدهاند. در کشور ما عکسهای تاریخی نزد سازمانها یا اشخاص حقیقی کم نیست اما در شناسایی عکسها در برخی سازمانها کار نکردهایم و مدیریت آرشیو نداریم.
در ادامه، محمد مهدی رحیمیان گفت: از منظر کارشناسان رشتهی تاریخ و از سوی سندپژوهان، غالباً عکس بهعنوان یک سند مستقل تاریخی، مانند اسناد مکتوب پذیرفته نمیشود و در مواردی در کنار سایر شواهد تاریخی مورد توجه و استناد قرار میگیرد هر چند که امروزه به نظر تعدادی از پژوهشگران، عکس بهعنوان یک متن تاریخی دیداری مهم مورد استناد و عنایت قرار گرفته است.
صادق سا در ادامه گفت: نگهداری عکسهای تاریخی باید دغدغه باشد و برای افرادی که کار پژوهشی انجام میدهند عکس تاریخی اهمیت دارد. اما ما برای نگهداری عکسها بحثهای آموزشی و کارشناسی نداریم.
سعید فلاحفر در ادامه گفت: دربارهی پیشنهاد تعیین «روز عکاسی» یا «روز عکس تاریخی» این موضوع دارای یک وجه عمومی و اجتماعی و یک وجه تخصصی است و باید علاوه بر دغدغهی حرفهای یک توجیه عمومی برای «روز عکس تاریخی» داشته باشیم تا بتوانیم شورای فرهنگ عمومی را قانع کنیم.
نسرین ترابی در ادامه گفت: هیچ کشوری در دنیا روز عکس تاریخی ندارد. اینکه ما دنبال روزی به نام عکس تاریخی هستیم به این دلیل است که در هیچ کشوری اتفاقاتی که دربارهی عکسها در ایران افتاده، رخ نداده است.
محمد مهدی رحیمیان در ادامه گفت: شاید باید در شیوهی ورود به این بحث و نحوهی ارائه پیشنهاد آن به شورا و نیز در عرصهی اجتماعی تجدید نظر کنیم. اگر پیشنهاد تعیین روز عکس تاریخی بهصورت یک پروپوزال ارائه و تبیین شود، آنگاه با طرح و اجرایی کردن آن به کدام پرسش، فرض، نظریه یا نیاز پاسخ خواهیم داد و این که شاید این پیشنهاد در نهایت باید مسألهمحور باشد و مشخص شود که تعیین این روز چه مسألهای را حل میکند یا کدام گره را از کار میگشاید.
عکسهایی که موجب نامگذاری خیابانی به نام خراسان در ایتالیا شدند
بخش دوم نشست با عنوان «یک تجربه از نقش عکسهای تاریخی در دیپلماسی فرهنگی» با حضور نسرین ترابی، هومن زالپور و کمال روزبهانی برگزار شد.
نسرین ترابی گفت: یکی از آلبومهای عکسی که در کاخ گلستان نگهداری میشود، آلبوم ۳۰۴ است که در ماترا ایتالیا نشان دادم. عکسهایی که «آنتونیو رافاِئله جانوتزی»، نظامی اهل شهر ماترا در ایتالیا از مشهد و مسیر و راه تهران به مشهد گرفته است و پس از پژوهشهایی در اکتبر ۲۰۱۹ منجر به نامگذاری خیابانی به نام خراسان در ماترای ایتالیا شد و قرار است تندیس فردوسی هم در ماترا نصب شود. همهی این اتفاقات بهواسطهی یک آلبوم عکس محقق شد و این بیانگر انتقال فرهنگ در مهاجرت و اهمیت دیپلماسی فرهنگی است.
هومن زالپور در ادامه گفت: سرهنگ جانوتزی معلم مدرسه پیادهنظام بود که در سال ۱۸۵۲ همراه اولین گروه از مستشاران ایتالیایی به ایران آمد و در مأموریتی به مشهد رفت و نخستین تصاویر را از بارگاه امام رضا (ع) به ثبت رساند. یکی از ایرادهایی که ما داریم در ادامهی تاریخنگاری عصر پهلوی است که نگاه ما به آنها استعماری و توطئهمحور است درحالیکه بسیاری از این افراد هم بودند که خدمات زیادی انجام دادند. بنابراین تغییر رویکرد ما به این افراد لازم است تا بهرهی مناسب را از دیپلماسی فرهنگی ببریم.
کمال روزبهانی کارشناس مرکز اسناد وزارت امور خارجه گفت: دو وجه تمایز دربارهی عکسهای تاریخی مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه وجود دارد، یک وجه کاربردی و یک وجه هم الصاقات و یادداشتهای ضمیمهی آنها است. وقتی گزارشی با عکس فرستاده میشد بهعنوان یک سند تاریخی نگهداری میشد. عکسهای دورهی قاجار و پهلوی که در مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی است، شناسایی شدهاند.
افشین شاهرودی در ادامه گفت: یکی از افتخارات ما در عکاسی این است که با فاصلهی کوتاهی از آغاز عکاسی در جهان، عکاسی به ایران آمد. اما فرهنگ عکاسی همراه عکاسی نیامد. این پرسش قابل طرح است که چرا با وجود اینکه روی دستهبندی عکسهای تاریخی کار شده، دربارهی زیباییشناسی عکسها، مسایل فرهنگی و اجتماعی عکسها کار نشده است.
ثبت جهانی آلبوم خانه کاخ گلستان مطرح شد اما ثبت نشد
بخش پایانی این نشست با عنوان «کاخ گلستان و عکسهایش» با حضور سید جواد هستی، سامان خلیلیان، اکرم بابایی و زهرا اسدیان برگزار شد.
سید جواد هستی در این نشست گفت: آلبوم خانه کاخ گلستان مرکز مهم تصویری در دنیا است، ۴۸ هزار قطعه عکس در آلبوم خانه کاخ گلستان داریم که در معرض خطر هستند. ۵۸ دقیقه فیلم مربوط به قاجاریه در کاخ گلستان است. نگذاریم تا کاخ گلستان راکد بماند.
سامان خلیلیان، معاون فرهنگی کاخ گلستان گفت: دغدغهی نگهداری آثار در میراث فرهنگی و کاخ گلستان وجود دارد. یاد شهریار عدل گرامی که برای آلبوم خانه کاخ گلستان بسیار تلاش کرد. از زمانی که آلبوم خانه ساماندهی شد، حساسیتها نسبت به نحوهی نگهداری عکسها بیشتر شد و یکی از موارد مورد نظر در ثبت جهانی کاخ گلستان، آلبوم خانه بود. تجهیزاتی به آلبوم خانه کاخ گلستان برای نگهداری عکسها اضافه شد و ضرورتهای دیگری هم در مسیر نگاه پیشین ادامه مییابد. بحثهای پژوهشی نیز در مجموعهی کاخ گلستان ادامه دارد.
در ادامه، فاطمه سراییان گفت: چند سال پیش پیشنهاد ثبت جهانی آلبوم خانه از طرف یونسکو و با نظارت دکتر محمدحسن سمسار مطرح شد اما تا امروز آلبوم خانه ثبت جهانی نشده است. مدیریت کاخ گلستان از دورهای به بعد برای پژوهشی که بههمراه دکتر سمسار انجام میدادیم دیگر امکان دسترسی عکسهای مورد نیاز را در اختیار ما نمیگذاشتند و همکاری نکردند.
اکرم بابایی یکی از کارشناسان اسناد دوران قاجار در این نشست گفت: آلبوم خانه عکسها را برای امور پژوهشی در اختیار پژوهشگران نمیگذارد و در دوران اخیر انجام کارهای پژوهشی دربارهی آثار آلبوم خانه و نیز دسترسی به عکسها دشوار شده است.
در ادامه، زهرا اسدیان کارشناس آلبوم خانه کاخ گلستان در پاسخ به انتقادی در ارتباط با شیوه و شرایط نگهداری آثار موجود در آلبوم خانه، گزارشی تفصیلی از وضعیت گذشته و بهسازی کنونی آلبوم خانه کاخ گلستان و شرایط نگهداری و پیشرفت و تجهیز آلبوم خانه از سال ۱۳۸۰ بیان کرد.
در پایان محمد مهدی رحیمیان گفت: پیشنهاد میشود برای رفع سوءتفاهمها و سوء تعبیرهای موجود، در همکاری میان کارگروه تاریخ عکاسی ایران به نمایندگی آقای سعید فلاحفر و نیز مدیریت کاخ گلستان به نمایندگی آقای سامان خلیلیان کارگروه مشترکی تشکیل شود تا دربارهی شیوهی تعامل سازنده میان پژوهشگران و کاخ گلستان پیرامون بررسی شیوههای نگهداری آثار تصویری و نیز تدوین شیوهنامهی مشترکی برای دسترسی پژوهشگران به اسناد تصویری و مکتوب، آلبوم خانه و عکسهای کاخ گلستان جلساتی منظم و مشترک با مسئولان کاخ گلستان پیگیری و برگزار شود.