بی بی سی-به تازگی گزیده ای از تاریخ عکاسی خراسان با عنوان “عکاسخانه ایام” نوشته نسرین ترابی توسط انتشارات کلهر منتشر شده است. نویسنده درباره یافتن عکس های این مجموعه در پیشگفتار توضیح داده که عکس های این تحقیق را از آلبوم های سلطنتی کاخ گلستان و مراجعه به خانواده های قدیمی و افراد علاقه مند به دست آورده است. در کتاب ۱۳۰ عکس از خراسان از اواخر دوران ناصرالدینشاه تا اوایل دوران پهلوی اول وجود دارد.
عکس ها را می توان به چند بخش تقسیم کرد: اماکن، افراد سرشناس، عکس های عمومی و عکس های زیارتی.
قدیمی ترین عکس ها از جیانو زی افسر ایتالیایی است که در سال های ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۵ قمری در خدمت دولت ایران بوده است.
تاریخچه عکاسی در خراسان
نخستین عکس های ایران و خراسان را لوییجی پشه بین سال های ۱۸۴۸ تا ۱۸۶۱ گرفته است که در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود. او عکسی از مقبره نادرشاه است( درستی نام محل را محققان ایرانی رد کرده اند).اما در سفرنامه خانیکف جغرافی دان و سیاح روسی که در سال ۱۲۷۴ قمری به همراه دو نقشه بردار به خراسان آمده، نقاشی هایی وجود دارد که آ.دوبار نقاش فرانسوی از روی عکس های آلبوم خانیکف کشیده است.همچنین بنا به تحقیق ایرج افشار هانری دوکولیف دوبلاکویل در سال های ۱۸۶۰ تا ۱۸۶۱ در ایران بوده و در مقاله ای که از او در توردومند چاپ شده، طرح هایی که از عکس های او نقاشی شده بود، چاپ شده است.
نسرین ترابی مساله حضور دوبلاکویل در ایران و احتمال گرفتن عکس هایی از ایران را توسط او پی گیری نکرده، در حالی که عکس هایی از این نقاشی ها در آرشیو علی خادم بوده و نمونه هایی از آن در آرشیوهای خصوصی وجود دارد.
ورود نخستین عکاس ایرانی به مشهد
نخستین عکاس ایرانی که از مشهد عکاسی کرده آقا رضا عکاسباشی، اولین عکاسباشی دربار ناصرالدین شاه است که در سفر او و بیست هزار نفر از همراهانش در سال ۱۲۸۳ قمری به مشهد حضور داشته است.
او در این سفر شش ماهه عکس هایی از آبادی های بین راه، اردوی همایونی در منازل بین راه، رجال شهرهای بین راه و حرم مطهر و صحن های مختلف آن گرفته است. قابل توجه است که در هیچکدام از عکس های سفر به مشهد ناصرالدین شاه حضور ندارد.
از جالب ترین عکس های این دوره عکس حاج ملا هادی سبزواری است که نظرات او مورد استناد بسیاری از فقهای فعلی است.
هجده سال بعد در ۱۳۰۰ قمری در سفر دوم ناصرالدین شاه به مشهد، منوچهر خان عکاسباشی همراه اردو بوده است. ترابی در تحقیق خود عکس یا عکس های دیگری از فاصله دو سفر ناصرالدین شاه به مشهد نیافته است.
اکثر تصاویر این سفرها را ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۸ قمری زیرنویسی کرده است. در سال ۱۳۰۸ شاه عبدالله قاجار سرتیپ عکاس مخصوص و معلم دارالفنون را مامور گرفتن عکس از سرحدات خراسان می کند. از عکس های این ماموریت ۱۵۰ عکس از سرحدات و ۱۷۸ عکس از شهر و اطراف آن در آلبوم های کاخ گلستان موجود است.
به نظر نویسنده این عکس ها نگرش عکاس را به عنوان یک محقق به خوبی نشان می دهد.
هانری رنه دالمانی در سفرنامه ” مسافرت سه ماهه از خراسان تا بختیاری ” در دوران محمدعلی شاه نیز از مشهد عکاسی کرده است.
عکاسان بومی مشهد
بنا به تحقیق ایرج افشار نخستین عکاسان مشهد میرزا فرج الله عباداف و میرزا عکاسباشی آستان قدس در اوایل قرن چهاردهم قمری بوده اند. نویسنده در جستجوی خود از عکاس دوم حتی در آرشیو آستان قدس عکسی نیافته، ولی از عباداف چند عکس در خانواده های قدیمی مشهد و یک عکس مونتاژ شده با تاریخ ۱۳۲۳ قمری در آستان قدس یافته است.
به گفته عکاسان قدیمی عباداف تا ۱۳۰۸ شمسی حیات داشته و عکاسی اش در ساختمان دوطبقه ای در کوچه حمام ارگ و در طبقه پایین ساختمانی که روسی خان ارمنی ( برادر روسی خانی که در تهران گراند هتل را تاسیس کرده بود) در طبقه دومش سینما مایاک را ایجاد کرده بود، قرار داشته است.
عکاسان بعدی مشهد عبارتند از: بهاءالملک، بوریس کلیمی، گاگارین روسی، سعادت، یوسفیان ارمنی، عماد عصار متخلص به ع راصع، رضا همتیان، محمد نصرت، حسن پیما، علی آیریا، حسن پیما، ابراهیم ذهبی ( سیاح )، محسن رزاقی و… بوده اند.
عکس های زیارتی
مشهد بزرگترین شهر زیارتی ایران است و در اکثر ایام سال زوار از گوشه و کنار ایران برای زیارت به این شهر سفر می کنند. یکی از علایق زائران، به ویژه زائران روستایی و شهرهای کوچک داشتن عکسی زیارتی است. معمولا اینگونه عکس ها در آتلیه و در برابر پرده ای که نقشی از حرم دارد، گرفته می شود.
پرده های نقش دار از عشق آباد به مشهد رسیده است. این پرده ها پس زمینه ای با مضمون های مذهبی مانند: گنبد، بارگاه، گلدسته ها، صحن ها، ضریح و… دارند. قبلا در اینگونه عکس ها، در صورت تمایل مشتری لباس عربی و درویشی در اختیار او گذاشته می شد، ولی چندی است که به دستور منکرات استفاده از این لباس ها برای گرفتن عکس ممنوع شده است.
در این مجموعه عکس سقای از ابراهیم ذهبی ( سیاح ) دیده می شود که در سال ۱۳۳۶ شمسی برنده جایزه اول مسابقه عکس صدای آمریکا شده است.
از جالب ترین عکس ها، تصاویری از معماری اولیه آرامگاه فردوسی و عمر خیام است.
در عنوان فرعی کتاب عکاسخانه ایام جمله گزیده ای از تاریخ عکاسی خراسان آمده است، در کتاب عکس هایی از شهرهای دیگر خراسان وجود دارد، اما فقط تاریخچه ورود عکاسی به مشهد به چشم می خورد. در عکس های کتاب جای خالی زنان به خوبی دیده می شود. فقط در یک عکس اداری، یک عکس زیارتی و یک عکس از اوایل دوران پهلوی زن دیده می شود.
نسرین ترابی پژوهشگری که کتاب حاصل کار اوست درباره این دو موضوع می گوید: ” این تغییرات را ناشر انجام داده است. ناشر برای پرهیز از ایرادهای احتمالی وزارت ارشاد تمام عکس های زنان و عکس های سفرها و بازدیدهای رضا شاه را حذف کرده و عنوان فرعی را به کتاب افزوده است.”
عکاسخانه ایام را می توان سرآغازی برای تحقیق گسترده تر در باره ورود عکاسی به خراسان دانست.
عکاسخانه ایام
گردآورنده: نسرین ترابی
ویراستار: هاشم جواد زاده
انتشارات کلهر
طراحی روی جلد و متن: هاشم جواد زاده
شمارگان ۲۰۰۰ جلد / ۱۴۴ صفحه / ۳۲۵۰ تومان
