اجرای تعزیه
اختصاصی «سایت عکاسی» – «عکاسی گونه‌ای از تئاتر بدوی است، نوعی پرده جاندار» (۱). با در نظر داشتن این مطلب که عکاسی تئاتر، هنری میان‌رشته‌ای است که از یک سو به هنرنمایش و از دیگر سو به عکاسی وابسته است، بدون تردید صحبت پیرامون «عکاسی تئاتر خیابانی» نمی‌تواند بدون در نظرگرفتن ویژگی‌های خاص این گونه‌ی نمایشی وتاثیرات آن بر شیوه عکاسی از نمایش‌های مورد نظر باشد.
در نگاهی گذرا به تاریخ هنر نمایش در جهان ملاحظه می‌شود که اصولاً پیش از این که سالنی برای اجرای نمایش وجود داشته باشد، نمایش‌ها اغلب درمحیط باز و یا مکان‌های عمومی انجام می‌شده است. بعدها سالن‌های ویژه نمایش به وجود آمدند. سپس براساس نیازهای موجود، محل اجرای نمایش دوباره از صحنه به میان مردم کوچه و بازار بازگشت. با این تفاوت که این بار اجراهای خارج ازسالن معمولاً خلاقانه‌تر بود و از محدودیت‌هایی که اجرای نمایش در سالن به همراه داشت فاصله گرفت. این دسته از نمایش‌ها از دیرباز تا کنون اغلب واجد ویژگی‌های آموزشی، تعاملی و سیاسی بوده و هستند.
تاریخچه عکاسی تئاتر خیابانی، جدا ازعکاسی تئاتر در ایران نیست و حتی بنا به دلایلی می‌توان این‌چنین ادعا کرد که عکاسی تئاترهای خیابانی مقدم‌تر و پیشروتر از عکاسی تئاتر در ایران بوده‌است. چرا که اولین نمونه‌های موجود ازعکاسی تئاتر در ایران مربوط است به عکس‌هایی که ما از سنت‌های گوناگون نمایشی و آئینی و نمایش‌واره‌ها داریم که از جمله آنها می‌توان به تعزیه، نقالی، پرده‌خوانی، سیاه‌بازی، معرکه‌گیری، بقال‌بازی، خیمه شب بازی، عنتر و لوطی، سیاه بازی، روحوضی، ننه سرما و عمو نوروز اشاره داشت.
همانطور که می‌دانید این هنرها به صورت عام در واقع نوعی هنر محیطی هستند که جدا از مناسبات نمایش‌های سالنی و در ارتباط بی‌واسطه با مخاطبینشان در محیط‌های عمومی به اجرا در می‌آیند. هرچند بعدها با ساخته شدن اماکنی مثل تکیه دولت، تعزیه‌ها در محیط مسقف به نمایش درآمد اما در واقع و در اکثر موارد، تعزیه در محیطی غیر اختصاصی و اغلب عمومی که همگان به آن دسترسی داشته‌اند، اجرا می‌شده است. در امتداد این سنت، حتی امروزه نیز بسیاری از تعزیه‌ها و پرده‌خوانی‌ها در اماکن عمومی و روباز اجرا می‌شوند.
نمایشگران خیابانی، آنتوان سوریوگین
از سوی دیگر با واکاوی نمونه‌های موجود تاریخی، ملاحظه می‌شود که از نظر تکنیکی همواره از آغاز تفاوتی بارز بین عکاسی اجراهای محیطی با اجراهای صحنه‌ای وجود داشته است. به این ترتیب که عکاسی تئاتر ابتدا بنا به دلالیل فنی و شاید حتی زیبایی شناختی به صورت ایستا صورت پذیرفته و بعدها تبدیل به حالت پویا شده است.
اما در عکاسی اجراهای محیطی، عکاسان از همان آغاز به روش پویا به عکاسی پرداخته‌اند. به این معنا که به غیر ازعکس‌های یادگاری، عوامل نمایش در اجراهای محیطی هیچ بازیگری برای عکاس فیگور نمی‌گرفته تا عکاس از او عکسی تهیه کند. دقت در نمونه عکس‌های به جای مانده تاریخی وملاحظه ایجاد کشیدگی درصحنه‌هایی که بعضاً بازیگر در آن تغییرموقعیت داده‌است، صحت این ادعا را بیشتر مشخص می‌کند.
اجرای تعزیه در تکیه دولت
از سوی دیگر تحت تاثیر همین عامل،می‌توان اینگونه دریافت کرد که عکس‌هایی که از اجراهای خیابانی یا محیطی تهیه شده‌اند، از وجه برساختگی یا تصنع به دور هستند و شاید ناخودآگاه تاکید بیشتری بر وجه واقعیتنمایی و استناد دارند و دقیقا به همین دلیل این عکس‌ها از دیرباز تاکنون به عنوان نمونه‌های قابل استناد در زمینه‌های مختلف اجتماعی، مذهبی، آئینی، تاریخی همواره مورد استناد پژوهشگران قرار گرفته‌اند.
اجرای کارناوال، مسجد سلیمان
و اما در ارتباط با تاثیرپذیری شیوه عکاسی از شیوه نمایش، به طور کلی با واکاوی مولفه‌های اصلی تئاتر خیابانی و اجراهای محیطی می‌توان به چند مورد اشاره داشت که عبارتند از:
۱- مضمون اصلی در نمایش‌های خیابانی، وقایع روز است.
۲- محیط اجرا، مکانی عمومی واغلب رو باز است.
۳- مخاطبین، عموم مردم هستند نه فقط اقشار خاص وفرهیخته.
۴- همه مفاهیم ساده و قابل فهم بیان می‌شوند.
بنابراین با توجه به تمام ویژگی‌های فوق، عکسی که از چنین نمایشی تهیه می‌شود درصورتی که با دیدگاهی عینی به آن پرداخته‌شود (که به غیر از موارد خاص معمولا همینطور است) اغلب در گروه عکس‌های مستند و خبری جای می‌گیرد. از همین رو، دارا بودن ارزش‌های خبری و پاسخ به پرسش‌های متدوال در این نوع عکاسی، یکی از کارکردهای اصلی عکس‌های تئاتر خیابانی و اجراهای محیطی است. وفادار بودن در نگاه به اجرای پیش رو و نیز صداقت در ویرایش و همچنین سرعت و شیوه ارائه مناسب از ویژگی‌های مورد انتظار در اینگونه عکس‌ها به شمار می‌آید.
جشن هنر شیراز، نمایش دورقوز آباد، عکس از کامران عدل
جشن هنر شیراز، دوگلاس دون، کارولین براون و مرس کانینگهام ۱۳۵۱
-ارتباط- عاملی مهم و تاثیرگذار در اجراهای خیابانی است. به همین دلیل عکاس تحت تاثیر نمایش‌هایی از این دست معمولا اثری غیرقابل فهم و دیریاب نمی‌آفریند. هرچند صرف نظر از این دیدگاه، بستر نگاه انتزاعی به این مقوله همیشه فراهم است و هنرمند عکاس می‌تواند در چارچوب نگاه شخصی خود به موضوع، به آفرینش آثار مستقل خود بر این اساس بپردازد اما نکته حائز اهمیت در این مورد این است که عکاس در هر دو حالت یعنی نگاه عینی یا ذهنی به موضوع به دیدگاه اختیارشده وفادار بوده و به قول معروف قوانین بازی را رعایت کند. در یک کلام هدف کلی هرعکس به گفته آدورنو (۲) آشکار نمودن -منطق تولید شدن- آن است. در این مورد، تاکید بر دسته‌بندی عکس‌ها به دو گروه مستند و خبری یا انتزاعی قواعد خوانش اثر و شیوه مواجه مخاطب با آن را مشخص خواهد کرد. از سوی دیگر مشخص بودن این دسته‌بندی در ذهن عکاس می‌تواند تا حدود زیادی موجب ایجاد انسجام در کار او بشود.
نمایش پریگرینوس از لهستان، کارگردان: جرزی زون، عکس از نگارنده
نمایش پارادا از ایتالیا، کارگردان: آدو پاس کورو، عکس از نگارنده
عکاسی از تئاترهای خیابانی، حرفه‌ای یا آماتوری؟
همان‌گونه که رولان بارت در کتاب «اتاق روشن» گفته است محدوده عمل عکاسی مثلثی با سه زاویه سوژه، عکاس و بیننده است. در بخش قبل در مورد سوژه یا موضوع که همان عکاسی از تئاترهای خیابانی و اجراهای محیطی است، سخن گفتیم و اینک باید به عکاس بپردازیم. صرف نظر از انتخاب دیدگاه عینی یا ذهنی برای این نوع عکاسی سئوال کلی‌تری که در این زمینه مطرح می‌شود این است که آیا عکاسی تئاتر خیابانی در مقایسه با عکاسی تئاترهای صحنه‌ای، نوعی عکاسی آماتوری است؟
علت طرح این سئوال این است که همانطور که اغلب مشاهده می‌شود، در شرایط فعلی تمایل عکاسان بیشتر به عکاسی از نمایش‌های صحنه‌ای است تا اجراهای خیابانی. اما برای پاسخ سئوال مطرح‌شده، شاید دوباره مجبور به بازگشت به بستر اصلی ماجرا یا همان تئاتر خیابانی باشیم و ببینیم اصولا به این نوع تئاتر در جهان و نیز کشور ما ایران چگونه نگاه می‌شود. همانطور که پیش‌تر آمد، انتخاب این شیوه نمایش کاملا آگاهانه بوده و از گروه‌های بسیار حرفه‌ای در سطح جهان می‌توان نام برد که دراین قالب به فعالیت مشغول هستند (۳)، اما در کشور ما اغلب کمبود امکانات و در دسترس نبودن سالن نمایش برخی از فعالان تئاتری را ناخودآگاه به این سو سوق داده است. حقیقت این است که عده‌ای به تئاتر خیابانی فقط به عنوان سکوی پرشی به تئاتر صحنه‌ای نگاه می‌کنند. به همین نسبت، شاید نداشتن امکانات فنی مناسب و عدم دسترسی به نمایش‌های صحنه‌ای عکاسان ذوق‌ورز را به سمت عکاسی تئاتر خیابانی کشانده است. در مقابل حرفه‌ای‌هایی هم داریم که عاشقانه از تئاتر خیابانی عکاسی می‌کنند. بنابراین شاید پاسخ روشنی نتوان به این پرسش مطرح‌شده داد، چرا که این امر به گزینه‌های مختلفی مربوط است که از جمله مهم‌ترین آنها پتانسیل اجرا و شخص عکاس است.
نمایش اسب‌ها از فرانسه، مریوان، عکس از سیامک زمردی‌مطلق
اجرایی از گروه نان و عروسک
تفاوت‌ها و ویژگی‌های عکاسی از تئاترهای خیابانی و صحنه‌ای
آیا عکاسی تئاترهای خیابانی و اجراهای محیطی اصولا با عکاسی از تئاترهای صحنه‌ای متفاوت است؟ به نظر می‌آید که پاسخ به این پرسش مثبت است. بله، علی‌رغم این‌که هر دو مورد عکاسی تئاتر هستند اما در عمل با تفاوت‌ها و ویژگی‌هایی رو‌به‌رو هستیم که به آنها اشاره خواهد شد:
الف- ویژگی‌های محیطی، چند سویه بودن
ب- کنش متقابل بازیگر و تماشاگر
ج- مرز نامشخص صحنه و پشت‌صحنه
د- زمان‌بندی و ضرورت کسب اطلاعات
عکس از شهروز الستی
الف- ویژگی‌های محیطی، چندسویه بودن.
«فضاهای سنتی (منظور سالن‌های نمایش) زیادی جاافتاده و بی‌دغدغه است. قراردادهایش آزاردهنده است.» (۴) تئاترهای خیابانی و اجراهای محیطی معمولا در محیطی چندسویه اتفاق می‌افتند و ماجرا فقط محدود به دو زاویه تماشاچیان و صحنه نیست.(۵) علی‌رغم این‌که این مسئله در نگاه اول شاید برای عکاس چالش‌برانگیز و دردسرساز باشد اما از سوی دیگر می‌تواند با استفاده صحیح تبدیل به یک ویژگی مهم و مفید برای عکاسی از تئاترهای خیابانی بشود. چرا که اینجا تنها بازیگران و صحنه نمایش مد‌نظر نیستند بلکه کلیت یک فضا و یا موقعیت از سوی عکاس مورد توجه قرار می‌گیرد. به همین دلیل با توجه به محل رویداد که محیطی عمومی و اغلب روباز است و معمولا از نور طبیعی بهره می‌برد، می‌توان گفت عکاسی تئاتر خیابانی از نظر شیوه اجرایی به نوعی عکاسی محیطی محسوب شده و از تکنیک‌های خاص آن بهره می‌برد.
پایکوبی اسب‌ها بیرون، پشت پنجره، ۱۳۹۴. عکس از نگارنده
برعکس عکاسی از نمایش‌های صحنه‌ای که عکاس معمولا تماشاخانه را حذف کرده و فقط از کنش نمایشی عکس می‌گیرد، اینجا اتفاقا محیط اجرای نمایش می‌تواند عهده‌دار بخشی از جذابیت یا حتی معنای یک عکس باشد. در واقع همان‌طورکه عکاس تئاتر می‌تواند با بهره‌گیری از المان‌های موجود در دکور نمایش به بیانی شیواتر در عکس خود دست یابد، اینجا با استفاده به‌جا از ویژگی‌های منحصر به فرد محیط می‌توان به این مقصود نائل آمد. اگر محیط اجرای نمایش خیابانی، پرفورمنس یا اجرای محیطی یک بوستان است، میدانی در شهر، قهوه‌خانه و یا بنایی قدیمی همه این‌ها به نوبه خود پتانسیلی را دربردارند که می‌تواند مورد توجه عکاس قرار گرفته و با استفاده صحیح به نوعی در شخصیت‌پردازی عکس‌های مورد نظر، نقش ایفا کند. به این ترتیب عکاس نمایش خیابانی حتی اگر قرار است پرتره‌ای از بازیگر یک نمایش خیابانی تهیه کند، احتمالا و بر اساس ویژگی‌های مورد اشاره، پرتره او به پرتره محیطی نزدیک‌تر است تا نمای درشت چهره بازیگر.
نمایش کارمن فونبر، پل ژکوتاک، ۱۳۸۳. عکس از نگارنده
ب- کنش متقابل بازیگر و تماشاگر
هماهنگ با صحنه چندسویه، ارتباط نیز در تئاترهای خیابانی، پرفورمنس و اجراهای محیطی تک سویه نیست تماشاچی در این حالت نمی‌تواند تنها مصرف‌کننده باشد. در این نوع اجراها، بیننده گاهی در حکم نوعی گروه همسرایان ظاهر می‌شود و در مواردی وظیفه اجرای برخی از لحظات مهم نمایش را برعهده می‌گیرد. این تکنیکی شناخته شده است که در واقع نمایشگران خیابانی و محیطی برای ساخت موقعیت و پیشبرد آن از همراهی تماشاگران استفاده می‌کنند به طوری‌که این مشارکت طلبی، در اجراهای پرفورمنس و تئاتر مشارکتی یکی از ویژگی‌های اصلی اجراست.(۶)
نمایش پریگرینوس از لهستان، کارگردان: جرزی زون، عکس از نگارنده
برعکس نمایش‌های صحنه‌ای که معمولا تماشاچیان در تاریکی نشسته و دیده نمی‌شوند، همانطور که اشاره شد مشارکت فعال تماشاچیان در اینگونه نمایش‌ها در جریان اجرا می‌تواند دست‌مایه‌ی خوبی برای ثبت عکس‌هایی منحصر به فرد باشد.
عکس از حسین اسماعیلی
صرف‌نظر از مشارکت در نمایش در ساده‌ترین شکل ممکن نمایش‌های محیطی این امکان را برای عکاس فراهم می‌کنند تا او بتواند واکنش‌های مختلف تماشاچیان را شاهد باشد و به تصویر بکشد، امکانی که در نمایش‌های صحنه‌ای اغلب ممکن نیست.
عکس از حسین اسماعیلی
ج- مرز نامشخص صحنه و پشت‌صحنه
همانطور که می‌دانیم عکس تئاتر از یک دیدگاه کلی به دو گروه عکس‌های صحنه و پشت‌صحنه تقسیم‌بندی می‌شود. عکس‌های صحنه یعنی همه آنچه که تماشاچی مشاهده می‌کند و عکس پشت‌صحنه مربوط به فعالیت‌هایی است که یک گروه نمایش برای آماده‌سازی و اجرای یک نمایش انجام می‌دهند اما تماشاچیان معمولا نمی‌توانند شاهد آن باشند. فعالیت‌هایی مثل انتخاب بازیگر، تمرین‌های آماده‌سازی، گریم، لباس، چیدن دکور و یا فعالیت‌هایی از این قبیل با توجه به ذات نمایش‌های خیابانی بسیاری از این فعالیت‌ها، گاه در مقابل دیدگان تماشاچی به وقوع می‌پیوندد که از دید یک عکاس می‌تواند جالب باشد.
پرفورمنس پدسترین پروژه از ایوت هلین
همانطور که آمد، در جریان اجراهای محیطی گاه مرز بین تماشاگر و بازیگر، داخل و خارج صحنه برداشته شده و اجرای نمایش به فعالیتی گروهی تبدیل می‌شود. علی‌رغم این موضوع، عکاس همواره باید متوجه قواعد و قوانین حاکم بر لحظه باشد و مراقب باشد که حضورش به هر شکل، مشکلی در روند اجرای نمایش به وجود نیاورد. اغلب عکاسان البته ترجیح می‌دهند در مقام یک تماشاگر، کنش‌گری فعال باشند اما هرگز جلب توجه نکرده و به اصطلاح دیده نشوند. وقتی عکاسی به هنگام کار، خواسته یا ناخواسته توجه تماشاچیان را از نمایش به سمت خود جلب می‌کند در واقع در حال اختلال در روند اجرای نمایش مورد‌نظر است.
پرفورمنس پدسترین پروژه از ایوت هلین
جشنواره تئاتر خیابانی مریوان، عکس از سیامک زمردی‌مطلق
د- زمان‌بندی و ضرورت کسب اطلاعات
مسئله حائز اهمیت دیگر، مدیریت زمان است. برعکس اجراهای صحنه‌ای اغلب زمان اجرا در این نمایش‌ها کوتاه‌تر است به‌طور مثال در نمایشی از گروه تئاتر نان و عروسک، نمایش در زمان ۱۰۰ ثانیه‌ای که اتومبیل‌ها پشت چراغ قرمز توقف داشتند، اجرا می‌شد. مسلم است که در مواجهه با چنین موقعیتی عکاس نمی‌تواند فرصت‌ها را از دست بدهد و باید تمرکز کافی روی کار خود داشته باشد. از سوی دیگر در مواردی استثنایی، اجراهای محیطی ممکن است بسیار طولانی‌تر از اجراهای صحنه‌ای باشند (به‌طور مثال: نمایش «آتش پیتر بروک» که طی ۷ روز در جشن هنر شیراز اجرا شد). به هرحال در اختیار داشتن زمان کوتاه یا بلند در اینگونه اجراها نیاز به مدیریت زمان از سوی عکاس دارد چرا که عکاس نمی‌تواند و یا دقیق‌تر بگوئیم ضرورتی ندارد همه لحظات یک نمایش را پوشش بدهد.
داشتن اطلاعات در مورد نمایشی که قرار است از آن عکاسی بشود، در تعیین و انتخاب لحظات مناسب برای عکاسی بسیار تاثیرگذار و تعیین‌کننده خواهد بود. ایده‌آل‌ترین حالت این است که عکاس نمایش را از قبل یک بار ببیند که البته در مواردی (از جمله جشنواره‌ها) این امر شاید مقدور نباشد. علاوه برآن، یک اجرای صحنه‌ای اغلب بارها اجرا می‌شود اما تعدادی از نمایش‌های خیابانی، پرفورمنس‌ها و یا اجراهای محیطی ممکن است فقط و فقط یک بار اجرا شوند.
اجرایی از گروه نان و عروسک
راه دیگر، مشورت گرفتن ازعوامل نمایش و مراجعه به کاتالوگ و بروشور آن است. این اطلاعات برای عکاس ضروری هستند به طور مثال عکاسی که با فلسفه پخت نان و پخش آن بین تماشاچیان در گروه تئاتر نان و عروسک آشنا نیست، به احتمال زیاد فرصت عکاسی از این لحظه خاص را از دست خواهد داد.
مادران، اثر کته کل ویتس
علی‌رغم تمامی این موارد، یادآوری این نکته ضروری است که بداهه‌پردازی یکی از ویژگی‌های مهم تئاتر خیابانی است. با توجه به این ویژگی مهم، حتی اگر عکاس از قبل هم نمایش را دیده باشد، باید همسو و همزمان با گروه نمایش باشد تا بداهه‌پردازی گروه او را غافلگیر نکند.
نمایش محیطی «سال ثانیه»، حمید پورآذری، ۱۳۹۴، عکس از نگارنده
درمقابل اشرافی‌گری تئاتر صحنه‌ای، نمایشگران خیابانی، پرفورمنس و اجراهای محیطی با مشارکت‌طلبی و حتی بعضی موارد واگذاری نتیجه‌گیری و سرنوشت یک اجرا به تماشاچیان در واقع به دموکرات‌سازی هنر نمایش پرداخته‌اند. این نمایش‌ها اغلب در کوتاه‌ترین زمان، به موجزترین زبان و معمولا با بهره‌گیری از حداقل امکانات پیام خود را به تماشاگر انتقال می‌دهند. شاید بر همین اساس می‌توان انتظار داشت عکسی که از چنین نمایشی تهیه می‌شود هم این ایجاز و پیراستگی را در خود داشته باشد.
همچنین با توجه به فلسفه تئاتر خیابانی که ارتباط بی‌واسطه هنرمند و مخاطب را مد‌نظر قرار می‌دهد، می‌توان به این نکته اندیشید که شیوه ارائه عکس تئاتر خیابانی چگونه می‌تواند باشد؟ وقتی هنرمند اجراهای محیطی اثرش را در محیطی غیراختصاصی به اجرا گذاشته و به استقبال مخاطب می‌رود آیا تصاویر حاصل از چنین اتفاقی فقط در شکل و رسانه‌های رسمی قابل ارائه است؟ اگر قرار باشد ما به عنوان عکاسان اجراهای محیطی به سراغ مخاطب برویم، از چه روش‌هایی می‌توانیم استفاده بکنیم؟ شاید پاسخ این سوال، استفاده از روش‌های غیررسمی و عمومی‌تر باشد تا مخاطبین همانطور که در جریان زندگی روزمره با اجراهای خیابانی درگیر شده و به تماشای آن می‌پردازند، در معرض ارتباط با عکس‌های اینگونه آثار نیز قرار گرفته و به تعامل با آن بپردازند.
پانویس:
۱- صفحه ۴۷، کتاب «اتاق روشن»، رولان بارت. ترجمه: نیلوفر معترف، چاپ سوم، نشر چشمه، ۱۳۸۰
۲- آدورنو فیلسوف و زبان‌شناس فرانسوی.
۳- از جمله معروف‌ترین این گروه‌ها می‌توان به گروه تئاتر نان و عروسک و کارگردانش پیتر شومان ویا چهره معروف دیگر پیتر بروک، کارگردان انگلیسی اشاره کرد. همچنین پاول ژکوتاک، کارگردان لهستانی که از سال ۱۹۹۴ تا به حال در حال اجرای نمایش میدانی کارمن فونبر است.
۴- پیتر شومان کارگردان گروه نان و عروسک.
۵- هر چند بر اساس ساختار سالن نمایش و یا صلاح‌دید گروه نمایشی، دربعضی اجراهای صحنه‌ای هم این ویژگی چند سویه‌گی وجود دارد اما ملاک ما به طور کل نمایش‌هایی است که معمولا در سالن‌های کلاسیک و دو سویه برگزار می‌شود.
۶- فصلنامه تخصصی «تئاتر و هنرهای نمایشی»، بهار ۱۳۸۴، صفحه ۱۶۴