عکس: بهنام موسوی
توضیح «سایت عکاسی» – چندی پیش ایمیلی گلایه‌آمیز از بهنام موسوی دریافت کردیم مبنی بر اینکه یکی از عکس‌های او بدون اجازه و هماهنگی قبلی و همچنین بدون ذکر نام عکاس در سوالات کنکور سراسری سال ۹۵ برای رشته هنر استفاده شده است.
علیرضا آتش‌زران، کارشناس ارشد حقوق اموال فکری و وکیل پایه یک دادگستری که سابقه حضور در آموزشگاه «عکاسی حرفه‌ای» را هم دارد، یادداشت زیر را پس از بررسی مورد پیش آمده و این نوع استفاده از عکس بدون ذکر نام عکاس و هماهنگی با او به طور اختصاصی در اختیار «سایت عکاسی» قرار داده است.
«آیا استفاده از عکس هنرمندی برای طرح سوال کنکور سراسری ورود به دانشگاه‌ها نقض حقوق عکاس است؟ موضوع سوال ساده است. طراحان سوال سازمان سنجش از عکس هنرمندی برای طرح سوال کنکور سراسری ورود به دانشگاه‌ها استفاده کرده‌اند. این عمل نه تنها بدون اطلاع و کسب اجازه از وی صورت گرفته بلکه هیچ‌گونه ارجاعی به نام هنرمند هم صورت نگرفته. حال سوال اینجاست که آیا سازمان سنجش از مقررات حقوق اموال فکری تخطی نموده است؟ تبعات این تخطی چیست؟
الف) در حال حاضر نظام حقوقی ما به واسطه قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان[۱]، از ایشان پشتیبانی می‌کند. به واسطه ماده ۳ این قانون پدیدآورنده دارای حقوق مالی و معنوی مربوط به اثر خود است. شیوۀ رایج اعمال حقوق مالی استفاده از یک عکس و مصداق بارز حقوق معنوی درج و انتساب اثر به هنرمند است که هیچ‌یک در صورت مساله ما رعایت نشده است.
ب) در تمام نظام‌های حمایت از حقوق اموال فکری رایج در جهان استفاده آموزشی غیرانتفاعی به عنوان یک استثنا بر قاعده کلی حمایت از این آثار شناخته شده است. قانونگذار ایرانی نیز در ماده ۷ و تبصره آن این استثنا را در حدود مصادیق ماده به رسمیت شناخته است. برای روشن‌تر شدن موضوع به متن ماده توجه فرمائید:
«ماده۷) نقل از اثرهایی که انتشار یافته است و استناد به آنها به مقاصد ادبی و علمی و فنی و آموزشی و تربیتی و به صورت انتقاد و تقریظ با ذکر ماخذ در حدود متعارف مجاز است.
تبصره – ذکر ماخذ در مورد جزوه‌هایی که برای تدریس در موسسات آموزشی توسط معلمان آنها تهیه و تکثیر می‌شود الزامی نیست، مشروط بر اینکه جنبه انتفاعی نداشته باشد.»
به نظر می‌رسد عمل سازمان سنجش در استفاده از عکس موضوع مساله برای طرح سوال کنکور سراسری ورود به دانشگاه‌های کشور منطبق با ابتدای ماده بوده و آن اثر به صورت کامل در متن سوال "نقل" شده است. لیکن همان ماده تصریح دارد به لزوم ذکر مأخذ، که متاسفانه صورت نپذیرفته است. تبصره نیز که استفاده بدون ذکر مأخذ را مجاز می‌داند، استثنا را در حدود جزوات آموزشی تهیه شده جهت استفاده غیرانتفاعی مجاز می‌داند که مسلما از موضوع پرسش ما خارج است. در نتیجه سازمان سنجش در نقض حقوق مالی عکاس تخلفی انجام نداده ولی مطابق قوانین حقوق معنوی وی را به واسطه عدم ذکر نام عکاس نقض کرده است.
ج) فکر می‌کنم همۀ ما حداقل یک بار جو حاکم بر کنکور سراسری ورود به دانشگاه‌ها را تجربه کرده و می‌دانیم برخی از داوطلبان چه نوعی از برنامه‌ریزی برای پاسخ دادن پرسش‌ها در مدت محدود مشخص شده انجام داده و چه عوامل ریز یا به نظر بی‌اهمیتی می‌تواند تمرکز یک داوطلب را بر هم زده و شاید با عدم پاسخ به یک پرسش نتیجه متفاوتی را رقم بزند. شاید توجیه هموطنان شاغل در سازمان سنجش در عدم درج نام پدیدآورنده اثر مورد استفاده‌شان موارد ذکر شده و یا شبیه این مسائل باشد. بنده نیز از ملاحظات امنیتی حاکم بر پرسشنامه‌ها و عدم امکان اطلاع به پدیدآورنده مبنی بر استفاده از اثر وی در سوالات، پیش از برگزاری آزمون مطلعم ولی دوستان می‌توانستند نام هنرمندانی که در سوالات از آثار آنها استفاده شده را به عنوان یک ضمیمه به سوالات ارائه کرده و یا حتی یک تشکر کوچک پس از برگزاری آزمون از آنها به عمل آورند.
مسئولان محترم سازمان سنجش کشور، برای این موارد توجیه منطقی به ذهن نمی‌رسد و باور کنید شاید این مسائل برای شما کوچک و پیش‌پاافتاده باشد، ولی برای یک هنرمند نقض حقوق وی است. حقوقی که برای ایجاد آن زحمت کشیده‌اند و قطعا رعایت این مسائل از سوی شما، در طول زمان باعث فرهنگسازی در این خصوص می‌شود.»
[۱] مصوب سوم/آذر/۱۳۴۸ خورشیدی.